Girish Daswani မူရင်း ရေးသားပြီး မခြင်္သေ့ ဘာသာပြန်သည်။ မူရင်းစာတမ်းကို Everyday Orientalism တွင် ၂၀၂၁ ခုနှစ်တွင် ထုတ်ပြန်ခဲ့သည်။
Girish Daswani သည် ကနေဒါနိူင်ငံမှ တိုရန်တိုတက္ကသိုလ် မနုဿဗေဒဌာနမှ တွဲဘက်ပါမောက္ခတစ်ယောက်ဖြစ်သည်။ Everyday Orientalism တွင် စာများ ပုံမှန်ရေးရုံသာမက လက်ရှိတွင် ဂါနာမှ နိူင်ငံရေးလာဘ်စားမှုများနှင့် ပတ်သက်ပြီး ဘာသာရေးတုံ့ပြန်မှုများ၊ တက်ကြွလှုပ်ရှားမှုများအကြောင်းကို စာအုပ်ရေးသားနေသည်။ Bright Ackwerch နှင့်အတူ ကာတွန်းစာအုပ်တစ်အုပ်ကိုလည်း ရေးသားနေပြီး Mutombo da Poet နှင့် မှတ်တမ်းတင်ရုပ်ရှင်တစ်ကားကိုလည်း ရိုက်ကူးနေသည်။ သူ၏ စိတ်အာရုံကို အနားပေးရန် သီချင်းများလည်း ရေးသည်။ Girish သည် Africa Proactive နှင့် Human Stories တို့ကို တည်ထောင်သူလည်း ဖြစ်သည်။
စကားချီး – မြန်မာစာဖတ်နှုန်းနှင့် သင့်တော်စေရန် စာပိုဒ်ခွဲရာနေရာများကို မူရင်းစာမှ ပြုပြင်ပြောင်းလဲထားသည်။
လူတွေနဲ့ သူတို့ရဲ့ လူမှုဖြစ်တည်မှုအချက်အလက်တွေ၊ ရိုးရာထုံးတမ်းဓလေ့တွေ၊ ပါဝါလှုပ်ရှားလှည့်လည်မှုတွေကို လေ့လာတဲ့ ဘာသာရပ်တစ်ခုအနေနဲ့ မနုဿဗေဒရဲ့ လေ့လာမှုနဲ့ စမ်းစစ်မှု အတိုင်းအတာတွေဟာ ကွင်းဆင်းပြုလုပ်ရာကနေတဆင့်ဖြစ်စေ၊ လူမျိုးစုတွေကို အထူးပြုအနီးကပ်လေ့လာရေးသားရာကနေတဆင့် မညီမျှတဲ့ ပေါင်းသင်းဆက်ဆံရေးတွေ၊ လူမှုအင်စတီကျူးရှင်းတွေရဲ့ အင်အားတွေအကြောင်းကို ပြောရေးဆိုခွင့်ပေးထားတယ်။ ဒီဆောင်းပါးမှာတော့ မနုဿဗေဒရဲ့ အင်အားကြီးလှတဲ့ ပါဝါဟာ သူ့ရဲ့ အဓိက အားနည်းချက်တစ်ခုပဲ ဖြစ်နေပြန်တယ်ဆိုတာ ကျွန်တော် အာဘော်ထုတ်ချင်တယ်။
မိမိကိုယ်ထဲက “အခြားတစ်ပါး”နဲ့ အခြားတစ်ပါးလို့ သတ်မှတ်ခံထားရသူတွေထဲမှာ ပြန်မြင်လာရတဲ့ မိမိ စတဲ့ “အခြား” ဆိုတာကို မြင်အောင်ကြည့်တတ်ဖို့ သင်ကြားခံရာကနေ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေက သူတို့ရဲ့ ကြားဖြတ်နေတဲ့ ဖြစ်တည်မှုပေါင်းစုံကို မကြာခဏ ကျော်ကြည့်တတ်ကြတယ်။ သူတို့ကိုယ်သူတို့ ဘယ်သူလဲ၊ သူတို့ လုပ်နေတဲ့အလုပ်ကဘာလဲဆိုပြီး မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေ အထင်ကရယူထားတဲ့ တန်ဖိုးတွေဟာ သူတို့ ပညာ ဘယ်လို ထုတ်လုပ်သလဲ၊ ဘယ်လို မျှဝေသလဲ၊ ဘယ်လို ဖြန့်ချီသလဲဆိုတဲ့ အထက်အောက်နှိုင်းယှဥ်မှုချိန်ခွင်ရဲ့ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်း ပြန်ဖြစ်နေတယ်လို့ ကျွန်တော် ဆိုလိုချင်တယ်။ အဲ့လိုဖြစ်နေတာ ဘာကြောင့်လဲလို့ ကျွန်တော် မေးခွန်းထုတ်ချင်တယ်။ ပြီးတော့ Tuck နဲ့ Yang ပေးတဲ့ “ကိုလိုနီသဘောတရားတွေကို ချွတ်ချခြင်းဆိုတာ အင်္လကာမဟုတ်” ဆိုတဲ့ အကြံဉာဏ်ကို ဘာကြောင့် သတိမူသင့်သလဲဆိုတာလည်း မေးခွန်းထုတ်ချင်တယ်။
မနုဿဗေဒရဲ့ “ကိုလိုနီသဘောတရားတွေကို ချွတ်ချ”ဖို့ဆိုတဲ့ နေရာမှာ ကွဲပြားခြားနားစုံလင်မှုရှိရေး (diversity) ဒါမှမဟုတ် ကိုလိုနီသဘောတရားချွတ်ချရေး စီမံကိန်းတွေဟာ အပြောင်းအလဲတွေကို နည်းနည်းလေး (သို့) လုံးဝ မပြောင်းလဲစေဘူး။ လက်ရှိမှာ မနုဿဗေဒဟာ ကိုလိုနီသဘောတရားတွေကို ချွတ်ချဖို့ အခွင့်အလမ်းတွေ ပေးကောင်းပေးနိုင်တဲ့ ဘာသာရပ်တစ်ခုအနေနဲ့ နေရာယူထားပေမဲ့ ကိုလိုနီသဘောတရားတွေကနေ လုံးဝဥဿုံ ချွတ်ချဖို့ ခက်ခဲနေတဲ့ ပြဿနာနဲ့ ထိပ်တိုက်ရင်ဆိုင်နေတယ်လို့ ကျွန်တော် သုံးသပ်ချင်တယ်။
တမင်သက်သက်ပြုသော ဥပေက္ခာ
“အခြားတစ်ပါး” (Other) ဆိုတာကို နှစ်ပေါင်းများစွာ လေ့လာသင်ယူရင်း၊ “အခြားတစ်ပါး” ဆိုတဲ့အကြောင်းကို ရေးသားရင်း မိမိကိုယ်ထဲက “အခြားတစ်ပါး”ကို ကျွန်တော်တို့အချင်းချင်းကြားမှာ ဘယ်လို “တမင်သက်သက် ဥပေက္ခာပြု”လာဖြစ်ကြသလဲ?
ဒီမေးခွန်းကိုတော့ ကျွန်တော့်ကို လူဖြူမဟုတ်တဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တစ်ယောက်က (စာလုံးအတိအကျတော့ မဟုတ်ဘဲ) မေးခဲ့တာပါ။ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေကတော့ “တမင်သက်သက် ဥပေက္ခာပြုတယ်” ဆိုတဲ့အသုံးအနှုန်းကို လူမျိုးရေးခွဲခြားရေးတွေ၊ လိင်ပိုင်းဆိုင် ခွဲခြားရေးတွေ၊ လူတန်းစားခွဲခြားရေးတွေကို မျက်မြင်တွေ့နေရပေမဲ့ ဘာမှမလုပ်ဘဲ နောက်မှ လူတွေရဲ့ မကောင်းတဲ့ အကျင့်ဆိုးတွေပါဆိုပြီး ဖာထေးတတ်တဲ့ လုပ်ဖော်ကိုင်ဖက်တွေရဲ့ လုပ်ရပ်တွေကို ဆိုလိုကြတယ်။ ဒါကတော့ တစ်ဦးတစ်ယောက်တည်းရဲ့ ကိစ္စလို့လည်း ဆိုလို့ရသလို တစ်ဦးတစ်ယောက်တည်းရဲ့ ကိစ္စချည်းပဲလည်း ဟုတ်မနေပါဘူး (Ahmed 2021)။ ပါဝါကူးသန်းဆက်နွယ်မှုတွေ၊ နာယကဆန်တဲ့ စနစ်တွေကြားထဲမှာ ရောယှက်နေတဲ့ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေရဲ့ လုပ်ဖော်ကိုင်ဖက်တစ်ယောက်၊ ဆရာသမားတစ်ယောက်၊ နည်းနာပေးသူတစ်ယောက်အနေနဲ့ ရှိနေတဲ့ ပေါင်းသင်းဆက်ဆံရေးတွေကို ဘယ်လို တန်ဖိုးထားပြီး တစ်ချိန်တည်းမှာပဲ မနုဿဗေဒလို့ခေါ်တဲ့ ကြီးစဥ်ငယ်လိုက် တန်းခွဲထားတဲ့ စနစ်ထဲမှာ ပါဝင်ဖို့ကိုလည်း ငြင်းဆိုကြမလဲ? ကိုယ့်ပတ်ဝန်းကျင်မှ၊ ကိုယ့်ဌာနထဲမှာ တွေ့ကြုံနေရတဲ့ လူမျိုးရေး ခွဲခြားမှု၊ လိုင်ပိုင်းဆိုင်ရာ ခွဲခြားမှုနဲ့ ခန္ဓာသန်စွမ်းမှုကို ဦးစားပေးဆက်ဆံမှုတွေရဲ့ အကြမ်းဖက်မှုတွေကိုကျ ထိပ်တိုက်မရင်ဆိုင်ဘဲ “လူမျိုးရေးရာ”၊ “လိင်/ဂျန်ဒါ”၊ “ကိုယ်ကျင့်တရား” နဲ့ “ခန္ဓာ” အကြောင်းတွေကို ဆရာသမားကြီးဆန်ဆန် လက်ချာပေးတဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေရဲ့ အလုပ်မလုပ်မှုတွေကိုကော ကျွန်တော်တို့ ဘယ်လို နားလည်ရမလဲ?
ဒီဆောင်းပါးက လက်ချာတစ်ခုမဟုတ်ပါဘူး – ကျွန်တော် ဒီပြဿနာကို ဒီလို ဖြေရှင်းသင့်တယ်၊ ဘာလုပ်သင့်တယ်ဆိုတာကို လက်ချာရိုက်မှာ မဟုတ်ပါဘူး။ လက်ချာရိုက်မဲ့အစား ရိုးရိုးသားသား မေးခွန်းထုတ်ချင်တယ်။ လူဖြူဖြစ်ချင်စိတ်တွေ၊ အတွေးအခေါ်ပိုင်းဆိုင်ရာမှာ စိမ့်ဝင်နေတဲ့ လူဖြူသဘောတရားတွေ၊ ကိုလိုနီဝါဒ (colonialism) နဲ့ ကိုလိုနီသဘောတရားတွေကို ချွတ်ချခြင်း (decolonization) ဆိုတဲ့ စကားလုံးက ဘာလဲဆိုတာ တွေကို စပြီး တွေးမိလာတဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တစ်ယောက်အနေနဲ့ ကျွန်တော့်ရဲ့ ကိုယ်ပိုင် လေ့လာတွေ့ကြုံမှုတွေကို အခြေခံပြီး ဝေမျှချင်တယ်။
ကျွန်တော့်ရဲ့ တိုရန်တိုတက္ကသိုလ် (UofT)က ဌာနမှာ ကွဲပြားခြားနားစုံလင်ခြင်း (diversity) နှင့် ကိုလိုနီသဘောတရားများ ချွတ်ချခြင်း ကော်မတီရဲ့ ဦးစီးအဖြစ် ၂၀၁၇ နေ ၂၀၁၉ အထိ တာဝန်ယူရတုန်းက ကျွန်တော့်ရဲ့ လေ့လာသင်မှုတွေကို (ခေါင်းထဲရိုက်လေ့လာသင်ကြားမှုတွေကို ပြန်ချွတ်ချခြင်း) ကိုစပြီး လုပ်ခဲ့တာပါ။ အဲ့ဒီကာလက စပြီး အခုထိ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေ သူတို့ရဲ့ ဌာနတွေကို “ကွဲပြားခြားနားစုံလင်”အောင်၊ သူတို့ရဲ့ “သင်ရိုးတွေကို ကိုလိုနီသဘောတရားတွေကနေ ချွတ်ချ”တာတွေ၊ သူတို့ရဲ့ အလုပ်တွေထဲက “နည်းလမ်းချဥ်းကပ်မှုတွေကို ကိုလိုနီသဘောတရားကနေ ချွတ်ချ”တာတွေအထိ စူးစူးစိုက်စိုက် လုပ်လာကြတာကို တွေ့ခဲ့ရတယ်။
ဒါပေမဲ့ မနုဿဗေဒထဲက ကိုလိုနီသဘောတရားတွေကို ချွတ်ချတယ်ဆိုတာ ဘာကို ဆိုလိုတာလဲ? ကျွန်တော့်အမြင်အရတော့ ကိုလိုနီသဘောတရားကို ချွတ်ချတယ်ဆိုတာ ဘာလဲဆိုတာကို ကျွန်တော် သေချာ မသိဘူးဆိုတာကို အရင်ဆုံး လက်ခံခဲ့ရတယ်။ သူများတွေဆီကနေ (အထူးသဖြင့် ကျောင်းသားကျောင်းသူတွေ၊ လုပ်ဖော်ကိုင်ဖက်တွေ၊ အမျိုးသမီးတွေ၊ အင်ဒီးဂျနင့်နဲ့ လူမည်းလုပ်ဖော်ကိုင်ဖက်တွေရဲ့ အသံတွေကနေတဆင့်) ကိုလိုနီသဘောတရားကို ချွတ်ချခြင်းဆိုတာကို လေ့လာတာတွေ (သို့) သိနှင့်ပြီးသားတွေကို လွှတ်ချတာတွေ လုပ်ခဲ့ရတယ်။ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေရဲ့ အလုပ်ဆိုတာ ဘယ်လိုလဲဆိုတာကို အရင်က ကျွန်တော်မှတ်ယူထားတာတွေနဲ့ ကျွန်တော်တို့ ဘယ်လို ပိုကောင်းအောင် လုပ်နိူင်မလဲဆိုတာကို စဥ်းစားဆင်ခြင်ခဲ့ရတယ်။
အရင်ဆုံး မနုဿဗေဒနဲ့ ကိုလိုနီဝါဒ၊ အင်ပိုင်ယာဝါဒတွေ ချိတ်ဆက်နေတယ်ဆိုတာကို လေ့လာစစ်ကြောခဲ့တဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေရဲ့ လုပ်ရပ်တွေကိုလည်း ကျွန်တော် အသိအမှတ်ပြုချင်ပါတယ်။ (ဖိနှိပ်ခံတွေရဲ့ နိူင်ငံရေးရုန်းကန်ရမှုတွေလိုမျိုး) “အရေးပါလှတဲ့ အချိုးအကွေ့” (critical turns) တွေမှာ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေက သီအိုရီနဲ့ သုတေသနနည်းလမ်းအသစ်တွေကို အကြံပေးခဲ့တယ်ဆိုတာ အခုမှ အသစ်အဆန်းမဟုတ်ပါဘူး။ (Gerald Berreman, Kathleen Gough, and Gutorm Gjessing တို့ရဲ့ လက်ရှိ မနုဿဗေဒ (Current Anthropology) မှာ ၁၉၆၈က ထုတ်ပြန်ခဲ့တဲ့ စကားဝိုင်းစာတမ်းများ၊ Dell Hymes တည်းဖြတ်ခဲ့တဲ့ ၁၉၇၂ က ထုတ်ပြန်တဲ့ မနုဿဗေဒကို ပြန်လည်တီထွင်ခြင်း (Reinventing Anthropology)၊ Talal Asad ရဲ့ ၁၉၇၃က မနုဿဗေဒနဲ့ ကိုလိုနီ ထိပ်တိုက်တွေ့ဆုံမှုများ (Anthropology and the Colonial Encounter)၊ George Marcus နဲ့ James Clifford တို့ ၁၉၈၆မှာ ရေးခဲ့တဲ့ ထုံးတမ်းဓလေ့အကြောင်း ရေးသားခြင်း (Writing Culture)၊ သိပ်မကြာသေးခင်မှာတော့ Zoe Todd ရဲ့ မနုဿဗေဒရဲ့ ကိုလိုနီသဘောတရားများကနေ ချွတ်ချခြင်းအကြောင်း ရေးသားထားတဲ့ စာတမ်းများ တစ်၊ နှစ်၊ သုံး။)
ဒါပေမဲ့ ဒီ “အရေးပါလှတဲ့ အချိုးအကွေ့”တွေကလည်း ကျွန်တော်တို့ လိုချင်တဲ့ အပြောင်းအလဲတွေ ဖြစ်ဖို့ ကြားခံအားတွေ ဖြစ်မလာတာ ဒါမှမဟုတ် မီးစာကုန် ဆီခမ်းတွေ ဖြစ်သွားတတ်ကြပြန်တယ် (Pandian 2019 ကိုကြည့်ပါ)။ အရေးပါလှတဲ့ အချိုးအကွေ့ (သို့) စဥ်းစားဆင်ခြင်မှုတစ်ခုဆီတိုင်းမှာ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေက သူတို့ သက်တောင့်သက်သာရှိတဲ့ [လစ်ဘရယ်] ကျေနပ်ရောင့်ရဲမှုဘက်ဆီ လမ်းလှည့်သွားကြတယ် (Jobson 2020) – ငါတို့ ကိုလိုနီဝါဒနဲ့ အင်ပိုင်ယာဝါဒကို အသိအမှတ်ပြုပြီးပြီ၊ လမ်းဆက်လျှောက်ကြစို့ဆိုတဲ့ ပုံစံပေါ့။
အရင်ဆုံး မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေကနေ သူတို့ကိုယ် သူတို့ ဘယ်သူတွေလဲ၊ ဘာအလုပ်လုပ်နေတာလဲလို့ သတ်မှတ်ချက်တွေရဲ့ အနှစ်သာရအမျိုးအစားတွေကို ကျွန်တော် ပြောချင်တယ်။ လူဖြူသဘောတရား (whiteness)၊ နေရာနဲ့ ကိုလိုနီသဘောတရားများ ချွတ်ချခြင်းဆိုတဲ့ အချက်သုံးချက်ထဲက လူဖြူသဘောတရား – မနုဿဗေဒရဲ့ လူဖြူသဘောရားအကြောင်းကို အရင် စပြောချင်တယ်။
လူဖြူသဘောတရား
များသောအားဖြင့် မနုဿဗေဒပညာရှင်တစ်ယောက်ဆိုတာ လူဖြူ၊ ယောင်္ကျားတွေပဲ ဖြစ်နေတတ်တယ်။ ဒါပေမဲ့ လူဖြူသဘောတရားဆိုတာ လူတစ်ယောက်ရဲ့ အရေပြားအရောင် (သို့) ဥရောပ အမေရိကန်ဖြစ်တည်မှုအပေါ် အခြေခံထားတဲ့ လူမျိုး နိူင်ငံသားကို ကျွန်တော် ဆိုလိုတာ မဟုတ်ဘူး။ ကျွန်တော်က အတွေးအခေါ်တွေထဲက လူဖြူသဘောတရားကို စိတ်ဝင်စားတယ် – ဒီလူဖြူသဘောတရားက တက္ကသိုလ်နဲ့ မနုဿဗေဒလို ဘာသာရပ်တစ်ခုအပေါ်မှာ ရောက်ရှိနေတဲ့ အင်စတီးကျူးရှင်းတွေရဲ့ အားအင်အစစ်တွေ အပေါ် အကျိုးသက်ရောက်မှုတွေ ရှိတဲ့၊ ပြောင်းလဲလှုပ်ရှားနေတဲ့ ပုံသဏ္ဍာန်အမျိုးမျိုးအနေနဲ့ ဆိုင်ခဲနေတဲ့ အင်ပိုင်ယာရဲ့ လုပ်ငန်းစဥ်တွေထဲမှာ ခြေကုပ်ယူထားတဲ့ လူတန်းစား မျှော်လင့်ချက်တစ်ခုပေါ့။ လူဖြူသဘောတရားဆိုတာ နိူင်ငံရေးနဲ့သာမက ဖြစ်တည်ရေးနဲ့ပါ ပတ်သက်နေတဲ့ အခြေအနေတစ်ခုဖြစ်ပြီး သူ့ကို အသစ် အသစ်တွေ ပွားနေတဲ့ ကိုလိုနီသမိုင်းထဲကနေတဆင့်ဖြစ်စေ၊ နိူင်ငံရေးဆိုင်ရာ ပထဝီနေရာတစ်ခုရဲ့ ဆွဲအားကနေတဆင့်ဖြစ်စေ ကျွန်တော်တို့ အားလုံးက အထဲမှာ ပြန်မြုံပြီး ကျင့်သုံးလို့ ရတယ်။
ကျွန်တော်တို့ အားလုံးဆိုတာ လူဖြူမဟုတ်တဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေလည်း ပါတယ်။ လူဖြူသဘောတရားဟာ မျှော်လင့်ချက်တစ်ခုဖြစ်တယ်။ လူဖြူသဘောတရားက လူမှုရေးဆိုင်ရာ လူတန်းစား၊ အဆင့်အတန်းတွေနဲ့ တိုက်ရိုက်ပတ်သက်နေပြီး အထက်တန်းလွှာ အင်စတီးကျူးရှင်းတွေမှာ ပြန်ထုတ်လုပ်မျိုးပွားလေ့ရှိတယ် – အဲ့ဒါကြောင့်လည်း ကျွန်တော်တို့အားလုံးက လူဖြူသဘောတရားနဲ့ ပတ်သက်နေပြီး ကျွန်တော်တို့ အားလုံးရဲ့ ဖြစ်တည်မှုဆုံမှတ်တွေ (intersectionality) ကို သတိမူဖို့ လိုအပ်လာတယ်။ လူမှုရေးဆိုင်ရာ လူတန်းစား၊ ဂျန်ဒါ၊ လူမျိုး၊ လိင်ပိုင်းဆိုင်ရာ ဦးတည်မှု (sexual orientation)တွေသာမက လူတစ်ယောက်ရဲ့ ပညာရေးလိုက်စားရာ ခရီး၊ ကြီးပြင်းရာဒေသနဲ့ သူနေထိုင်ရာ/ အလုပ်လုပ်ရာ နေရာ (အဆိုင်အခဲပြလို့ ရတဲ့ နေရာရော၊ ပြလို့ မရတဲ့ နေရာရော)၊ အခြားလူတွေနဲ့ ပေါင်းသင်းဆက်ဆံရေးတွေအကုန်လုံးက အရေးပါတယ်။
ဖြစ်တည်မှုဆုံမှတ်တွေအကြောင်းကို ကျွန်တော် နောက်မှ ဆက်ပြောပါမယ်။ လောလောဆယ်တော့ ပြောချင်တာက “လူမျိုး” (သို့) လူတစ်ယောက်ရဲ့ အသားအရောင်တစ်ခုတည်းကိုသာ ကွက်ကြည့်ခြင်းက ကိုလိုနီစနစ်အရ ကွဲပြားခြားနားစုံလင်မှု တစ်ခုတည်းကိုပဲ ကွက်ပြီး ခွဲခြားစိတ်ဖြာတာ၊ နားလည်အောင်ကြိုးစားတာနဲ့ အတူတူပါပဲ – သာမန်မျက်စိနဲ့ မမြင်ရတဲ့ လူတစ်ယောက်ရဲ့ မြားပြားလှတဲ့ ဖြစ်တည်မှုတွေ၊ ကတိကဝတ်တွေ၊ ပေါင်းသင်းဆက်ဆံရေးတွေဟာလည်း အရေးပါနေတယ်။ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ ဖြစ်တည်မှုဆုံမှတ်တွေသာမက တခြားလူတွေကို ဘယ်လိုပေါင်းသင်းဆက်ဆံသလဲဆိုတာတွေကပါ မနုဿဗေဒပညာရှင်တစ်ယောက်အနေနဲ့ ရပ်တည်တဲ့နေရာမှာ အရေးကြီးလာတယ်။
နောက်ထပ်အရေးကြီးတဲ့တစ်ချက်ကတော့ နေရာ ပါ။
နေရာ
မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေက (ကောင်းသည်ဖြစ်စေ၊ ဆိုးသည်ဖြစ်စေ) အနောက်မဟုတ်တဲ့နိူင်ငံတွေရဲ့ ပတ်ဝန်းကျင်၊ ရိုးရာဓလေ့ထုံးတမ်းတွေကို လေ့လာပြီး နောက်ထပ် ဆင်တူမှုတွေ၊ ကွဲပြားမှုတွေကို အဖြေထုတ်ပေးနိူင်တာနဲ့ ပတ်သက်ပြီး လူသိများတယ်။ မနုဿဗေဒပညာရှင်တစ်ယောက်က သူ့ရဲ့ ရပ်ရွာပတ်ဝန်းကျင်ကို ပြန်လေ့လာဖို့ ဆုံးဖြတ်ရင် သူ့ကို “အင်ဒီးဂျနင့် မနုဿဗေဒပညာရှင်” လို့ နာမည်တပ်ခံရပြီး သူ့ကို အသိအမှတ် သိပ်မပြုခံရဘူး။ မနုဿဗေဒပညာရှင်တစ်ယောက်က ဥရောပ (သို့) တောင်အမေရိကဒေသတွေကို လေ့လာရင် (သူရဲ့ သုတေသနထဲကသူတွေက နိူင်ငံရေးခိုလှုံခွင့်နဲ့ ရွှေ့ပြောင်းအခြေချတဲ့သူတွေမဟုတ်ဘဲ လူဖြူတွေဖြစ်နေရင်) သူတို့ဟာလည်း တန်ဖိုးသိပ်ထားမခံရဘူး။
ဥပမာ ကျွန်တော်အထက်က မနုဿဗေဒပညာရှင်တစ်ယောက်ကို စာတမ်းတွေ အများကြီးရေးထား၊ ထုတ်ပြန်ထားပြီးသား ကျွန်တော့် လုပ်ဖော်ကိုင်ဖက်တစ်ယောက် ဘာလို့ မနုဿဗေဒတစ်ခွင်မှာ အလုပ်မရတာလဲလို့ သူ့ကို မေးတုန်းက ကျွန်တော့်ကို ပြောဖူးတယ်။ သူ့အဖြေက – အဲ့တုန်းက ချက်ချင်း ကျွန်တော် သဘောမပေါက်ခဲ့ဘူး – ဒီလုပ်ဖော်ကိုင်ဖက်ရဲ့ သုတေသနကွင်းက US မှာဖြစ်နေလို့ မနုဿဗေဒဌာနတော်တော်များများရဲ့ ပထဝီဆိုင်ရာ လိုအပ်ချက်တွေနဲ့ သိပ်မကိုက်ဘူး ဖြစ်နေလို့တဲ့။ ဒါက မနုဿဗေဒအကြောင်း၊ ကျွန်တော်တို့အကြောင်း ဘယ်လို အဓိပ္ပာယ်ဖွင့်လို့ ရမလဲ? US ကို သူတို့ရဲ့ အဓိကသုတေသနကွင်းအဖြစ်လုပ်ကိုင်နေတဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေ၊ သူတို့ရဲ့ လူမျိုးနဲ့ လူမျိုးရေးခွဲခြားရေးကို ဆန့်ကျင့်တဲ့ မနုဿဗေဒကို လုပ်ကိုင်နေပေမဲ့ ထိုက်သင့်သလောက် အသိအမှတ်မပြုခံရတဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေအတွက်ရော ဘယ်လို အဓိပ္ပာယ်ဖွင့်လို့ ရမလဲ?
ကျွန်တော် တွေးမိတာက “နိူင်ငံရေးအရရော၊ စီးပွားရေးအရပါ အရေးပါတဲ့ လူမည်းအမေရိကန်တွေနဲ့ သူတို့ရဲ့ ရပ်ရွာပတ်ဝန်းကျင်ထုံးတမ်းတွေကို လေ့လာရေးသားခဲ့ကြတဲ့” (Karen Brodkin ၂၀၁၄ နဲ့ အင်တာဗျူး) Allison Davis တို့၊ St. Clair Drake တို့လို Boas ရဲ့ ခေတ်ပြိုင်ကျောင်းသားကျောင်းသူတွေပါပဲ။ လူမျိုးရေးအရ ဖိနှိပ်ခံရသူတွေရဲ့ ရုန်းကန်မှုတွေအကြောင်း အဓိကထားလေ့လာခဲ့တဲ့ Diane Lewis၊ William Willis နဲ့ Charles Valentine တို့တွေ အကြောင်းပါပဲ။ နေရာရဲ့ တစ်ဖက်က ပြဿနာကလည်း တောင်အမေရိကတိုက်အပြင်က ပညာရှင်တွေပါ။ ဥပမာ သုတေသနအတွက်၊ ပေါင်းစီးလုပ်ကိုင်မှုနဲ့ စာရေးသားထုတ်ဝေမှုအတွက် အထောက်အပံ့နဲ့ အခွင့်အလမ်းနည်းတဲ့ အာဖရိကတိုက်ကိုပဲ ကြည့်ပါ။ နောက်ပြီးတော့ ကျွန်တော်တို့ ရောက်နေတဲ့၊ အလုပ်လုပ်နေတဲ့၊ နေနေတဲ့ မြေကြီးနဲ့ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ ပေါင်းသင်းဆက်ဆံမှုကရော ဘယ်လိုလဲ? ကျွန်တော်တို့ရဲ့ နေရာ (ဥရောပ၊ UK သို့မဟုတ် တောင်အမေရိက) တွေကရော ကျွန်တော်တို့ ထုတ်လုပ်နေတဲ့ ပညာတွေကို ဘယ်လို ကိုလိုနီပြန်ပြုနေပြီး အစည်းအဝေးတစ်ခု၊ ဂျာနယ်တစ်ခုနဲ့ သူတို့တွေရဲ့ ဂိတ်စောင့်သူတွေရဲ့ အမြင်တွေကနေ ပြန်စကာတင် ဖြန့်ဖြူးသလို ဖြစ်နေသလဲ? ကျွန်တော်တို့ စာရေးတဲ့ နေရာက လက်ရှိဖြစ်နေဆဲ ကြီးစိုးမှုရိုးရာထုံးတမ်းနဲ့ ကိုလိုနီဝါဒတွေရဲ့ တစ်စိတ်တစ်ဒေသ ဖြစ်နေသလဲ?
နောက်တစ်ချက်ကတော့ ကိုလိုနီသဘောတရားများကို ချွတ်ချခြင်းဆိုတာပါပဲ။
ကိုလိုနီသဘောတရားများ ချွတ်ချခြင်း
ကိုလိုနီသဘောတရားတွေကို ချွတ်ချတာနဲ့ ပတ်သက်ပြီး ကျွန်တော်တို့ကိုယ် ကျွန်တော်တို့ မေးခွန်းတွေ ပြန်ထုတ်စရာရှိတယ်။ ဘယ်အရာတွေကနေ (သို့) ဘယ်အရာတွေဆီအတွက် ကျွန်တော်တို့က ကိုလိုနီသဘောတရားတွေ ချွတ်ချနေတာလဲ? နယ်မြေဒေသတွေနဲ့ ပတ်သက်တဲ့ ကိုလိုနီသဘောတရားတွေကို သေသေချာချာ စဥ်းစားတဲ့ အဓိပ္ပါယ်ဖွင့်ဆိုမှုတွေကို ကျွန်တော်တို့ သုံးနေတာလား (Liboiron 2021: 26)? ကိုလိုနီသဘောတရားတွေကို ချွတ်ချတယ်ပြောပြီး “ထုတ်ယူမှုသာသာ ဆက်ဆံတဲ့ စိတ်ဓါတ်”တွေ (Leanne Simpson ၂၀၁၃) (သို့) မသိမသာ ကိုလိုနီစနစ်တွေကို ပြန်ကျင့်သုံးနေတာလား? “လူမျိုးစုတွေကို လေ့လာရေး (အတ်သနိုဂရပ်ဖီ / ethnography)” (သို့) “မနုဿဗေဒ”လို့ ခေါ်တဲ့ အရာတွေထဲ လိုက်လျောညီထွေနေရင်း ပညာတွေကို ထုတ်ယူနေတာလား?
Max Liboiron (၂၀၂၁) က ကျွန်တော်တို့ကို သတိပေးခဲ့တယ်။ “ကိုလိုနီစနစ်ရဲ့ အဓိကအနှစ်ချုပ်က အင်ဒီးဂျနင့်မဟုတ်တဲ့သူတွေက အင်ဒီးဂျနင့် လူမျိုးတွေရဲ့ နယ်မြေ၊ အသိပညာနဲ့ ဘဝနေထိုင်မှုတွေကို အင်ဒီးဂျနင့်မဟုတ်တဲ့သူတွေရဲ့ ရည်မှန်းချက်တွေ (ဒီရည်မှန်းချက်တွေက စေတနာနဲ့ဆိုရင်တောင်မှ) အတွက် လုပ်ဆောင်တာသာ ဖြစ်တယ်။” ဒါဆို မနုဿဗေဒရဲ့ ရည်မှန်းချက်တွေက “စေတနာနဲ့ပါ” လို့ထင်ရရင်တောင်မှ ကျွန်တော်တို့ လေ့လာနေတဲ့သူတွေဆီက တွေးခေါ်မှုပိုင်းဆိုင်ရာ၊ ခန္ဓာကိုယ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ထုတ်ယူမှုတွေထဲမှာ ကျွန်တော်တို့ ဘယ်လိုပါဝင်နေကြသေးသလဲ? ကိုလိုနီစနစ်ဆိုတာ လက်ရှိဖြစ်နေဆဲလို့ ယူဆရင် စနစ်တကျဖြစ်နေတဲ့ ကိုလိုနီစနစ်တွေမှာ ကျွန်တော်တို့ ဘယ်လို ပါဝင်နေကြသေးသလဲ?
Ann Stoler (၂၀၁၆: ၃၄၅) က “ကိုလိုနီအနေအထားတစ်ခုကို ဖြစ်တည်ခွင့်ပေးတယ်ဆိုတာ” တခြားသော အချိန်ကာလတစ်ခု/နေရာတစ်ခုက အကြွင်းအကျန်အမွေအနှစ်တွေကို ပြောတာမဟုတ်သလို “လက်ရှိကမ္ဘာဟာ ကိုလိုနီသမိုင်းတွေနဲ့ပဲ ခြေရာကောက်လို့ရတယ်လို့ ဆိုလိုတာလည်း မဟုတ်ဘူး။ ကိုလိုနီအနေအထားဟာ–အထူးသဖြင့် မျက်ဝါးထင်ထင်ပေါ်လာတဲ့အခါ–အပျက်အစီးအသစ်တွေ၊ ကွာဟမှုအသစ်တွေကို ဖြစ်စေတယ်”လို့ ထောက်ပြခဲ့တယ်။
အခြေချကိုလိုနီစနစ်ကို ကျင့်သုံးတဲ့ နိူင်ငံတွေ ဖြစ်တဲ့ US၊ ကနေဒါ၊ အစ္စရေး၊ ဟာဝိုင်ရီ၊ သြစတေးလျနဲ့ နယူးဇီလန်နိူင်ငံတွေမှာ ကိုလိုနီစနစ်ကို ကျင့်သုံးခြင်းဆိုတာ ဘာကိုဆိုလိုတာလဲဆိုတာ ကြည့်ကြည့်ရအောင်။ အဲ့ဒီ ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်းက တခြားသော လူမှုရေးနဲ့ လူ့အခွင့်အရေးအခြေခံလှုပ်ရှားတဲ့ လူမှုရေးတန်းတူညီမျှမှုတွေနဲ့ (သို့မဟုတ်) ကမ္ဘာတစ်ဝန်းက တက္ကသိုလ်တွေမှာ တွေ့ရလေ့ရှိတဲ့ “ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်း” နဲ့ ဘယ်လိုကွာခြားနေသလဲ?
“ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်းဆိုတာ အင်ဒီးဂျနင့်လူမျိုးတွေရဲ့ မြေနဲ့ ဘဝကို ပြန်ပေးတာ ဖြစ်တယ်။ ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချတယ်ဆိုတာ တခြား ငါတို့ လူ့အဖွဲ့အစည်းတွေ၊ ကျောင်းတွေကို ပြန်လည်ကောင်းမွန်လာအောင် လုပ်တဲ့ လုပ်ရပ်တွေကို ဆိုလိုတဲ့ အင်္လကာမဟုတ်ဘူး။”
“‘ကျောင်းတွေကို ကိုလိုနီစနစ်ကနေ ချွတ်ချရမယ်’ တို့၊ ‘ကိုလိုနီစနစ်ကနေ ချွတ်ချတဲ့ နည်းလမ်းတွေ’ တို့၊ ‘ကျောင်းသားကျောင်းသူတွေရဲ့ အတွေးအခေါ်တွေကို ကိုလိုနီစနစ်ကနေ ချွတ်ချရမယ်’ တို့ အစရှိတဲ့ လေသံတွေကို ကြားနေရတာ အဆန်းမဟုတ်ပါဘူး။ ဒါပေမဲ့ ငါတို့ အံ့သြတာက ဒီစကားဝိုင်းတွေမှာ အင်ဒီးဂျနင့်လူမျိုးတွေအကြောင်း၊ သူတို့/ငါတို့ရဲ့ ငါတို့ဖြစ်တည်မှုတွေကို အသိအမှတ်ပြုခံရဖို့ ရုန်းကန်ရမှုတွေ ဒါမှမဟုတ် ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချဖို့အတွက် သီအိုရီတွေ၊ နည်းလမ်းတွေကို စဥ်းစားထုတ်လုပ်ပေးထားတဲ့ အင်ဒီးဂျနင့် အတွေးအခေါ်ပညာရှင်တွေ၊ တက်ကြွလှုပ်ရှားသူတွေရဲ့ အသံတွေ ဘာတစ်ခုမှ မပါနေတာကိုပဲ။”
Tuck နဲ့ Yang (၂၀၁၂) က ကိုလိုနီစနစ်တွေက ချွတ်ချရမယ် လို့ပြောနေတဲ့ အစီအစဥ်တွေက အင်ဒီးဂျနင့်လူမျိုးတွေ တောင်းဆိုနေတာတွေနဲ့ တခြားစီဖြစ်နေတယ်လို့ ငြင်းဆိုထားတယ်။ အဲ့ဒီလိုမျိုး ကိုလိုနီစနစ်က ချွတ်ချခြင်းဟာ အသိအမှတ်ပြုခြင်း (Coulthard ၂၀၁၄) နဲ့ ကွာခြားပြီး အစိုးရတွေ၊ တက္ကသိုလ်လို အင်စတီးကျူးရှင်းတွေလို နေရာတွေမှာတော့ ကိုလိုနီအခြေချနေထိုင်သူတွေရဲ့ အရှက်ဝင်နေမှုနဲ့ ကိုလိုနီစနစ်မှာ မသိမသာ ပါဝင်နေမှုကို ပြဿနာရှိရဲ့သားနဲ့ ဖြေလျှော့ဖို့ ကြိုးစားနေတာပဲ။ ဒါကတော့ ဘာမှမလုပ်ဘဲနဲ့ “ဒီတိုင်းလေး ဆက်သွားရအောင်” လို့ ပြောတာပါပဲ။ အင်စတီးကျူးရှင်းတွေရဲ့ “ကိုလိုနီစနစ်က ချွတ်ချခြင်း” ဆိုတဲ့ စကားတွေထဲက အင်ဒီးဂျနင့်လူမျိုးတွေကို ဖယ်ထားတဲ့၊ စည်းတားထားတဲ့၊ ဘာကိုမှ မပြောင်းလဲချင်တဲ့ (ဒါမှမဟုတ် နည်းနည်းလေးပဲ ပြောင်းလဲချင်တဲ့) ဖွဲ့စည်းပုံစနစ်တွေရဲ့ အပေါ်ယံဟန်ဆောင်မှုတွေနဲ့ လိုက်လျောညီထွေ လျှောချတဲ့ ပါဝါတွေကို ကျွန်တော်တို့ သတိထားဖို့ လိုတယ်။ မြောက်အမေရိကတိုက် (US နဲ့ ကနေဒါ)က အင်စတီကျူးရှင်းတွေနဲ့ တက္ကသိုလ်တွေ အတတ်နိူင်ဆုံး လုပ်ပေးနိူင်တာက ကိုလိုနီစနစ်ကနေ ချွတ်ချတာ မဟုတ်ဘူး။ မြေယာနဲ့ ဘဝတွေကို ပြန်ပေးဖို့ မဟုတ်ဘူး။ သူတို့ရဲ့ ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်းဟာ “ခေတ်သစ် ကျွန်စနစ်ပေါင်းစုံကို ဖြိုဖျက်ချဖို့” လည်း မဟုတ်သလို “အင်ပိုင်ယာရဲ့ အချက်အခြာကို လှုပ်ခါဖို့” လည်း မဟုတ်ဘူး (Tuck နဲ့ Yang ၂၀၁၂: 3)။ “အင်ဒီးဂျနင့်လူမျိုးတွေရဲ့ ရှင်သန်မှုအတွက် ရုန်းကန်မှုတွေနဲ့ ပြန်လည်ထကြွမှုတွေကို (ဥပမာ ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်း) ပြန်ပြီး အသုံးချတာကိုက ကိုလိုနီဆန်နေတာပဲ (Liboiron ၂၀၂၁: ၂၆)။
ကနေဒါက အကယ်ဒါးမစ်တွေကို အခိုးခံလိုက်ရတဲ့ မြေယာတွေပေါ်မှာ လက်ရှိတည်ရှိနေတဲ့ သူတို့ရဲ့ တက္ကသိုလ်တွေအကြောင်း၊ သူတို့အတင်းဝင်နေလို့ အိမ်ယာတွေ ပျောက်ပြီး အိမ်ခြေမဲ့သွားတဲ့သူတွေအကြောင်း၊ သူတို့ စားဖို့သောက်ဖို့အတွက် လုပ်အားတွေ ဖျက်ဆီးခံရတဲ့ ရွှေ့ပြောင်းလုပ်သားတွေအကြောင်း မပြောသေးသရွေ့ သူတို့ရဲ့ “ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်း”ဟာ အဓိပ္ပါယ်မရှိဘူးဆိုတာ ဘယ်လို ရှင်းပြရမလဲ ငါမသိဘူး။ – Dr. Fish Philosopher Todd
ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်းဟာ အလင်္ကာမဟုတ်သလို (Tuck နဲ့ Yang) စာအုပ်တစ်အုပ်၊ ပေပါတစ်စောင်ရေးဖို့လည်း မဟုတ်ဘူး။ ကိုလိုနီအခြေချနေထိုင်သူ ပညာရှင်တွေရေ နင်တို့ ပညာရှင်အနေနဲ့ ပါဝင်နေထိုင်နေတဲ့ လူမျိုးတုန်းသတ်ဖြတ်မှုပေါ်မှာ တည်ဆောက်ထားတဲ့ နိူင်ငံက ရုပ်ဝတ္တုပိုင်းဆိုင်ရာ ပြဿနာတွေကလည်း အရေးပါတယ်။ ဒါက ဘာကို ဆိုလိုတာလဲဆိုတော့ ပညာရှင်ရပ်ဝန်းအပြင်က ကမ္ဘာနဲ့လည်း ပိုမိုကောင်းမွန်တဲ့ ပတ်သက်ဆက်ဆံရေး ရှိသင့်တယ်ဆိုတာပဲ။ – Dr. Fish Philsopher Todd
“ကိုလိုနီမြေယာကျူးကျော်မှုတွေ ရှိနေသေးသရွေ့” (Liboiron ၂၀၂၁: ၂၆) ကျွန်တော်တို့ US၊ ကနေဒါနဲ့ အခြားသော ကိုလိုနီအခြေချနိူင်ငံတွေက မနုဿဗေဒဌာနတွေက လုပ်ရပ်တွေကို “ကိုလိုနီစနစ်က ချွတ်ချခြင်း”လို့ ခေါ်တာ ရပ်သင့်ပြီ။ တစ်ချိန်တည်းမှာပဲ ကျွန်တော် သုတေသနလုပ်တဲ့ ဂါနာတို့လို ကိုလိုနီပြုခံခဲ့ရတဲ့ နိူင်ငံတွေ၊ ကျွန်တော့်ရဲ့ နိူင်ငံဖြစ်တဲ့ စင်္ကာပူလို နိူင်ငံတွေမှာ လုပ်တဲ့ ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချတယ်ဆိုတာ အဓိပ္ပါယ် တစ်မျိုးတစ်ဖုံပေါက်ကောင်းပေါက်နိူင်တယ်ဆိုတာ သတိထားသင့်တယ်။ “ကိုလိုနီစနစ် အမျိုးမျိုးကြောင့် ကိုလိုနီစနစ် ချွတ်ချခြင်းနဲ့ ကိုလိုနီစနစ်ကို ဆန့်ကျင့်ခြင်းတွေလည်း အမျိုးမျိုးရှိနိူင်တယ်” (Liboiron ၂၀၂၁: ၁၃၂) ဆိုတာလည်း သတိပြုသင့်တယ်။
ဥပမာ – ဥရောပနဲ့ UK တို့လိုနိူင်ငံတွေမှာ ဘေးဖယ်ခံထားရတဲ့ လူအုပ်စုတွေထဲက လူတစ်ယောက်အတွက် ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်းဆိုတာ ဘာအဓိပ္ပါယ်ပေါက်သလဲ? အဲ့ဒီနေရာတွေမှာ ဝင်မဆန့်တဲ့ ကိုလိုနီပြုခံခဲ့ရတဲ့ နိူင်ငံတွေကလာတဲ့ ပညာရှင်တွေနဲ့ ကိုလိုနီပြုခဲ့တဲ့ အင်ပိုင်ယာနိူင်ငံတွေက လာတဲ့ ပညာရှင်တွေအတွက် ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်းဆိုတာ ဘာအဓိပ္ပါယ်ပေါက်သလဲ? ဥရောပအနောက်ပိုင်း (သို့မဟုတ်) UK မှာ ရွှေ့ပြောင်းအခြေချနေတဲ့၊ မိမိတိုင်းပြည်ကနေ တခြားနိူင်ငံတစ်နေရာမှာ အကြောင်းအမျိုးမျိုးကြောင့် ပျံ့နှံနေထိုင်နေတဲ့ လူမည်းလူမျိုးစုတွေ၊ လူဖြူမဟုတ်သူတွေအတွက်ရော ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချတယ်ဆိုတာ ဘာလဲ? “စီးပွားရေးအရသော်လည်းကောင်း၊ ခြိမ်းခြောက်မှုနဲ့သော်လည်းကောင်း၊ လူနေမှုသဘောသဘာဝပုံစံတွေအရသော်လည်းကောင်း၊ အသိပညာအရသော်လည်းကောင်း လွှမ်းမိုးထားတဲ့ အမေရိကန်ရဲ့ ကိုလိုနီစနစ်” (Sanchez ၂၀၂၁: ၅) ကို ကျွန်တော်ကို အတည်တကျ အသိအမှတ်ပြုကြရင်ရော?
ရှင်းရှင်းပြောရရင် “ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်း”က နေရာအလိုက် ပြောင်းလဲသွားတယ်ဆိုတာ မနုဿဗေဒပညာရှင်အတွက် အထူးအဆန်းတော့ မဟုတ်ပါဘူး။ ဒါပေမဲ့ ဒီမတူညီမှုတွေကို ကျွန်တော်တို့ ဘယ်လောက် အချိန်ပေး စဥ်းစားကြလို့လဲ? ကျွန်တော့် အမြင်တော့ သိပ်အချိန်မပေးကြဘူး။ ကျွန်တော်တို့ နေထိုင်နေတဲ့ သုတေသနလုပ်နေတဲ့ ဒေသက လူတစ်အုပ်စုတစ်စုချင်းစီအတွက်၊ နယ်မြေတစ်မြေချင်းစီအတွက် မတူညီတဲ့ ကိုလိုနီစနစ်က ချွတ်ချခြင်းတွေအကြောင်းကို ကျွန်တော်တို့ ဦးစားပေး ဆွေးနွေးလို့ မရဘူးလား? ကိုလိုနီစနစ်က ချွတ်ချခြင်းဆိုတာ “အမြဲတစေ ပြောင်းလဲနေတဲ့ ဖြစ်စဥ်” (Grande ၂၀၁၅: ၃၅၈) လို့ ဘယ်လို သဘောပေါက်ကြမလဲ? ဥပမာ – အာဖရိကက ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်းက ဘယ်လိုမျိုးလဲ?
“အာဖရိကန်ပညာရှင်တွေနဲ့ အစိုးရတွေက သူတို့နိူင်ငံတွေရဲ့ ဥရောပကိုလိုနီအကြွင်းအကျန်ပုံစံတစ်ခုဖြစ်တဲ့ အားလုံးစုပုံသင်လို့ရတဲ့ တက္ကသိုလ်စနစ်ကို အာဖရိကန်အခြေအနေနဲ့ ကိုက်ညီအောင် ထပ်ခါ ထပ်ခါ သုံးဖို့ ကြိုးစားတာတောင်မှ ကိုလိုနီခေတ်နောက်ပိုင်း အာဖရိကက မော်ဒန်တက္ကသိုလ်ဆိုတာ အာဖရိကန် အင်စတီးကျူးရှင်းနဲ့ လားလားမှ မဆိုင်ဘူး။ အဲ့ဒီလို အာဖရိကန်အခြေအနေနဲ့ ကိုက်ညီဖို့ဆိုတာ အနောက်အကယ်ဒမီက သင်ကြားပေးလိုက်တဲ့ သီအိုရီတွေကို မေးခွန်းတွေ ပြန်ထုတ်ဖို့ လိုတယ်။ ဒီအနောက်အကယ်ဒမီတွေက များသောအားဖြင့် ‘နေရာဒေသ (local)နဲ့ ကမ္ဘာ (global) ကြားထဲက ချိန်ခွင်ကို မျှတယ်’ ဆိုရုံလောက်သာ သီအိုရီပြန်ထုတ်တတ်တဲ့ (သို့မဟုတ်) အနောက်ကို ပြန်တုယောင်တဲ့ ပညာရှင်တွေကိုသာ မွေးထုတ်ပေးလေ့ ရှိတယ်။”
ကမ္ဘာမြောက်နဲ့ ကမ္ဘာတောင်က ပညာရှင်တွေကြားထဲက ပညာထုတ်လုပ်မှု မညီမျှမှု ပြဿနာတွေက ဆက်ရှိနေသေးတယ်။ ဥပမာ – အာဖရိကန်လေ့လာရေးမှာ အာဖရိကန်မဟုတ်သူတွေ လွှမ်းမိုးနေခြင်းနဲ့ ဥရောပက တွေးခေါ်သိမှု ဖြစ်မှုတွေကို စံတည်ထားခြင်းတွေပဲ (Crawford, Mai-Bornu, Landström ၂၀၂၁)။ အာဖရိကန်ပေါင်းစု ခေါင်းဆောင် Kwame Nkrumah ရဲ့ ကနဦးကြိုးပမ်းမှုတွေကနေ စပြီး နိူင်ဂျီးရီးယန်း ပညာရှင် Claude Ake ရဲ့ စာတွေ၊ တောင်အာဖရိကက ၂၀၁၅ခုနှစ်က #RhodesMustFall လှုပ်ရှားမှုတွေအဆုံး ရှိခဲ့တဲ့ အာဖရိကတိုက်က ပညာရှင်အသိုင်းအဝိုင်းထဲက ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချတဲ့ သမိုင်းကြောင်းတွေဟာ လျစ်လျှုရှုခံခဲ့ရတယ် (Crawford, Mai-Bornu, Landström ၂၀၂၁)။
ကန်ညာမနုဿဗေဒပညာရှင် Mwenda Ntarangwi (၂၀၁၀: ၉၆-၇)က “ကိုလိုနီပရောဂျက်တစ်ခုအနေနဲ့ အာဖရိကတိုက်က ပညာရေးဟာ အာဖရိကန်တွေကို သူတို့ရဲ့ မိရိုးဖလာနေထိုင်မှု ဘဝကျင်လည်မှုကနေ ကိုလိုနီ (အနောက်တိုင်း)ရဲ့ တွေးခေါ်ပုံထဲကို ရိုက်သွင်းဖို့ တမင်သက်သက်ကြိုးစားတာသာ ဖြစ်တယ်” လို့ ဆိုထားတယ်။ Achille Mbembe (၂၀၁၆) ကလည်း ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချဖို့ လှုံ့ဆော်ခဲ့ပြီး တက္ကသိုလ်တွေဟာ ပုံစံခွက်တွေထဲထည့်ဖို့ အာဏာနဲ့ ထိန်းချုပ်တဲ့ နေရာတွေလို့ ရှုံ့ချခဲ့တယ်။ သူက “ဥရောပရဲ့ သိမှုဖြစ်တည်မှု ကျမ်းဂန်” ရဲ့ လွှမ်းမိုးမှု အာဏာကိုလည်း ပြန်မေးခွန်းထုတ်ခဲ့တယ်။
ဒါပေမဲ့လည်း သုတေသနစာစောင်တွေ ထုတ်ဝေမှုတွေအတွက် တည်းဖြတ်ပြီး ပိတ်ပင်ထားတာတွေ၊ အဲ့ဒီစာစောင်တွေကို စိစစ်သူတွေရဲ့ ဘက်လိုက်မှုတွေ၊ သုတေသနအတွက် မလုံလောက်တဲ့ ငွေကြေးထောက်ပံ့မှုတွေ၊ ကမ္ဘာ့မြောက်ပိုင်းက ပညာရှင်တွေက ကမ္ဘာ့တောင်ပိုင်းက ပညာရှင်တွေအပေါ် ခေါင်းပုံဖြတ်မှုတွေနဲ့ ကမ္ဘာ့အင်အား မညီမျှမှုတွေ အစရှိတဲ့ စနစ်တကျပြုလုပ်ထားတဲ့ ပုံစံတွေကတော့ ဘာမှ မပြောင်းလဲသေးဘူး။ ကိုလိုနီစနစ်နဲ့ သူ့ရဲ့ ပါဝါဟာ တိုက်ရိုက်ကျူးကျော်ခြင်းခံခဲ့ရတဲ့ ကိုလိုနီစနစ်ပြီးဆုံးသွားသည့်တိုင်အောင် ဆက်လက်ကြွင်းကျန်နေဆဲဖြစ်ပြီး “အာဖရိကကို လေ့လာတဲ့ ဘာသာရပ်တွေ”ထဲမှာ ကျန်ရှိနေသေးတဲ့ အမေရိကန်အင်ပိုင်ယာစနစ်တွေကိုလည်း တိုက်ရိုက်မေးခွန်းထုတ်ရဦးမှာ ဖြစ်တယ် (Anima Adjepong ရဲ့ Twitter ပို့စ်ကို ကြည့်ပါ)။
အခု တက္ကသိုလ်တွေက (မနုဿဗေဒဌာနတွေ အပါအဝင်) ဦးဆောင်နေတဲ့ ညီမျှမှု (Equity)၊ စုံလင်ကွဲပြားမှု (Diversity) နဲ့ ပါဝင်ထည့်သွင်းမှု (Inclusion)(EDI) လုပ်ရပ်တွေဟာ တစ်ခါတစ်လေ အကောင်းထက် အဆိုး ပိုဖြစ်နိူင်တယ်ဆိုတာကို ယေဘုယျအနေနဲ့ မဆွေးနွေးခင် ဖြစ်တည်မှုပေါင်းစုံရဲ့ ဆုံမှတ်တွေကို ထည့်သွင်းစဥ်းစားခြင်း (intersectionality) ရဲ့ အရေးကြီးပုံဘက်ကို ကျွန်တော် လှည့်ချင်တယ်။ ဒီနေရာမှာ ကျွန်တော် “လူမျိုး” (Race) ဆိုတဲ့ အဓိပ္ပါယ်ဟာ တက္ကသိုလ်တွေနဲ့ သူတို့ရဲ့ မားကတ်တင်းနည်းလမ်းတွေမှာ ဘယ်လို ပြဿနာရှိရှိနဲ့ ပြန်ပေါ်လာသလဲဆိုတာကို စပြီး ကြည့်ချင်တယ်။ Mbembe (၂၀၁၆) က လူမျိုးရေးခွဲခြားမှုဟာ “အမျိုးသားရေးရဲ့ အဖြည့်စွက်ခံဖွဲ့စည်းပုံအဖြစ်” ဆက်လက်တည်ရှိနေတယ်ဆိုတာကို ပါးနပ်စွာ ထောက်ပြခဲ့တယ်။ တက္ကသိုလ်တွေနဲ့ ဌာနတွေရဲ့ EDI အစီအစဥ်တွေနဲ့ နာမည်တံဆိပ်ကပ် ကြော်ငြာမှုတွေနဲ့ အားလုံးကို ထည့်သွင်းစဥ်းစားပါတယ်ဆိုပြီး လူမျိုးရေးခွဲခြားမှုကို ရှောင်ဖို့ ကြိုးစားကြတယ်လို့ ကျွန်တော် ထပ်ဖြည့်ချင်တယ်။ တက္ကသိုလ်ပရိဝဏ်ထဲက လူမျိုးရေးခွဲခြားမှုတွေကို ဒီလိုမျိုး “ဖြစ်ဖြစ်မြောက်မြောက် မရှိတဲ့ လုပ်ရပ်တွေ” (Ahmed ၂၀၁၂) နဲ့ ဝေ့လည်ကြောင်ပတ်လုပ်နေတာဟာ ပိုပြီး အန္တရာယ်ဖြစ်စေတယ်။
လူမျိုးနဲ့ EDI
လူမျိုးရေးဟာ အရေးကြီးတယ်လို့ လူဖြူမဟုတ်တဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တစ်ယောက်က ကျွန်တော့်ကို ပြောဖူးတယ်။ သူ့ဌာနထဲမှာ EDI (Equity and Diversity Initiatives) အစီအစဥ်တွေ လုပ်ကြတုန်းက သူ့ကို တုံကင်တစ်ခုအနေနဲ့သာ မှတ်ယူပြီး သူတွေ့ကြုံခဲ့ရတဲ့ လူမျိုးရေးခွဲခြားမှုတွေအကြောင်းကို စုံလင်ကွဲပြားတဲ့ စကားဝိုင်းတစ်ခုလုပ်ဖို့အတွက် မေးခဲ့ကြတယ်။ ဒီလိုမေးတာကို သူက ဌာနထဲက လုပ်ပုံကိုင်ပုံတွေကို ပြောင်းလဲဖို့အတွက် အတူတူကြိုးစားဖို့ မေးတာလို့ ထင်ခဲ့ပေမဲ့ ဌာနရဲ့ နဂိုရှိရှင်းစွဲ လုပ်ပုံကိုင်ပုံတွေကို ပြန်ပြီး သတိပေးခံခဲ့ရတယ်။ အဲ့ဒီအစည်းအဝေးဟာ သူပြောနေတာတွေကို ပိတ်ပင်ခဲ့တဲ့ စီနီယာ ယောင်္ကျားတွေရဲ့ လွှမ်းမိုးမှုအောက်ကို ချက်ချင်းပြန်ရောက်သွားတယ်။ ဒီ မနုဿဗေဒပညာရှင်ဟာ ဂတ်စ်မီးနဲ့ ရှို့ခံရသလို ခံစားရပြီး ထပ်ပြီး ညှင်းပန်းခံရတယ်။
“ငါတို့ကို လူလို့ မမြင်ဘူးလေ။ လုပ်အားတစ်မျိုးလို့ပဲ မြင်တာ” လို့ သူက ကျွန်တော့်ကို ပြောတယ်။
နောက်ထပ် လူဖြူမဟုတ်တဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တစ်ယောက်ကလည်း ကျွန်တော်တို့တွေအကုန်လုံးက အင်ပိုင်ယာလက်အောက်က အုပ်ချုပ်ခံရသူတွေသာဖြစ်ပြီး မနုဿဗေဒထဲမှာ တန်းတူအမြင်ခံ၊ လက်ခံခံရပြီး ကျွန်တော်တို့ရဲ့နေရာနဲ့ ကျွန်တော်တို့ဟာ ထိုက်တန်ကြောင်း အမြဲတစေကြိုးစားနေမှရမယ်လို့ ပြောတယ်။ ဒီမနုဿဗေဒပညာရှင်ဟာ လူဖြူသဘောတရားကို ပြန်မြုံဖို့ နောက်ဆုံး သူ မလုပ်နိူင်တော့တဲ့အထိ၊ လုပ်လည်း မလုပ်ချင်တော့တဲ့အထိတောင် တော်တော်ကြိုးစားပါတယ်။ ဒီ မနုဿဗေဒပညာရှင်နှစ်ယောက်လုံးကို သူတို့ရဲ့ လုပ်ဖော်ကိုင်ဖက်တွေက အားပေးပံ့ပိုးကြကြောင်းကိုလည်း ပြောပြခဲ့ကြတယ်။ ဒါပေမဲ့ အဲ့ဒီအားပေးမှုတွေက ဘယ်တော့မှ လူရှေ့မှာမဟုတ်ဘဲ အမြဲတမ်း လူမသိသူမသိပဲ ဖြစ်တယ်။
ဒီအကြောင်းက ကျွန်တော့်ကို တိုယန်တိုမြို့က ရှေ့နေနဲ့ queer တက်ကြွလှုပ်ရှားသူတစ်ဦးဖြစ်တဲ့ El-Farouk Khaki က ကျွန်တော်နဲ့ Wunpini F. Mohammed နဲ့အတူ စီစဥ်ခဲ့တဲ့ စကားဝိုင်းတစ်ခုမှာ ပြောခဲ့တဲ့ ဖီမီနင့်နဲ့ queer စီစဥ်လှုပ်ရှားမှုတွေအကြောင်း ကို အမှတ်ရစေတယ်။ သူက “မကောင်းတဲ့ မိတ်ဖက်”ဆိုတာ အချင်းချင်းကြားမှာတော့ “ငါက မင်းနဲ့အတူ ရှိပါတယ်”လို့ ပြောပြီး အများရှေ့မှာတော့ “နင်က တစ်ယောက်တည်းပဲ” ဆိုတဲ့ လူစားမျိုးလို့ ပြောခဲ့တယ်။ လူဖြူမဟုတ်တဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေကလည်း အကြမ်းဖက်ခံရတာတွေ၊ အနှောင့်ယှက်ခံရတာတွေနဲ့ ပတ်သက်လာရင် ဒီလိုမျိုး ခံစားရတယ်။ လူမျိုးဟာ လူတန်းစား၊ ဂျန်ဒါ၊ လူမှုအဆင့်အတန်းတွေနဲ့ မနုဿဗေဒထဲမှာ ရှိနေတဲ့ တခြားသော အနိမ့်အမြင့်စနစ်တွေဖြစ်တဲ့ နာမည်ကျော်ကြားမှု၊ ဂုဏ်ပကာသနစနစ်တွေနဲ့ တွေ့ထိနေတယ် (Kawa နဲ့အများ ၂၀၁၈)။
တောင်အမေရိကနဲ့ ဥရောပနိူင်ငံတွေတချို့မှာတော့ လူမျိုးဆိုတာ လူဖြူကြီးစိုးရေးနဲ့လည်း ပတ်သက်နေတယ်။ လူဖြူကြီးစိုးရေးဆိုတဲ့ စကားလုံးကတော့ ကျွန်တော့်ရဲ့ လုပ်ဖော်ကိုင်ဖက်တွေနဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင် (အထူးသဖြင့် လူဖြူတွေ) တော်တော်များများကို အခက်တွေ့စေတဲ့ စကားလုံးပါပဲ။ လူဖြူကြီးစိုးရေးဆိုတာ ကမ္ဘာတောင်ပိုင်းသာမက တခြားနေရာတွေမှာပါ တွေ့ကြုံနေရတဲ့ ကိုလိုနီဖွဲ့စည်းတည်ဆောက်ပုံတွေနဲ့ သူတို့ရဲ့ အကျိုးဆက်တွေကနေတဆင့် ဆက်လက်အမြတ်ထွက်နေတဲ့ ပါဝါစနစ်တစ်ခုကို ပြောတာပဲ ဖြစ်တယ်။
ဒါပေမဲ့ ဒီစကားလုံးကို နာမည်တပ်တာနဲ့ ဒါမှမဟုတ် မနုဿဗေဒနဲ့ တွဲပြောတာနဲ့ ထိခိုက်စေတဲ့၊ ကြင်နာမှုမရှိတဲ့ သို့မဟုတ် မမှန်ကန်တဲ့ မကောင်းတဲ့ စကားလုံး ဖြစ်သွားတယ်။ မင်းတို့ (ကျွန်တော့်ရဲ့ လူဖြူလုပ်ဖော်ကိုင်ဖက်တွေ)ဟာ ဒီလိုပြောလိုက်တာနဲ့ သူတို့ကို လူဖြူကြီးစိုးရေးသမားတွေပါလို့ စွပ်စွဲတယ်လို့ ကြားကြတယ်။ ပုဂ္ဂိုလ်ရေးတိုက်ခိုက်တယ်လို့ ယူဆလာတယ်။
ကျွန်တော်တို့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေဟာ ကျွန်တော်တို့ နှစ်ပေါင်းများစွာ စွဲကိုင်လာတဲ့ အရာတစ်ခုပျောက်သွားမှာကို ကြောက်နေကြတယ်။ တစ်နည်းတစ်ဖုံနဲ့ ငါတို့ဟာ အဲ့ဒီလိုမျိုးလူ မဟုတ်ပါဘူးလို့ ထင်နေကြတယ်။ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ တုံ့ပြန်မှုတွေက ပုံစံမျိုးစုံနဲ့ ပေါ်လာကြတယ်။ ငါတို့အားလုံးက မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေပဲ။ ဒီအထဲမှာ ငါတို့အားလုံး ပါတာပဲ။ ငါတို့က ဌာနတစ်ခုတည်းပဲ။
ဒီ မနုဿဗေဒထဲက “ငါတို့” ဆိုတာဟာ မတူညီတဲ့ “ငါတို့”ပေါင်းများစွာကို လျစ်လျှုရှုစေပြီး တာဝန်နဲ့ ဝတ္တရားတွေကနေလည်း ကင်းလွတ်ခွင့်ပေးတယ် (Liboiron ၂၀၂၀)။ ပြီးတော့ လူဖြူကြီးစိုးရေးဆိုတာ တစ်ဦးတစ်ယောက်တည်းကို ပြောနေတာမဟုတ်ဘူး (အဲ့ဒီတစ်ဦးတစ်ယောက်က လူဖြူကြီးစိုးရေးကနေ အကျိုးတွေ ခံစားနေရရင်တောင်မှ)။ လူဖြူကြီးစိုးရေးဆိုတာ တချို့အသံတွေကို ဘေးဖယ်ထားပြီး တချို့ကို ပိုအသံချဲ့ပေးတာဖြစ်ပြီး မကြာခဏ သတိမပြုမိကြတဲ့ ဖိနှိပ်မှုနဲ့ အကြမ်းဖက်မှုတွေ ပေါ်ပေါက်လာအောင် လုပ်ပေးနေတဲ့ စနစ်တစ်ခုပဲ။
EDI ရဲ့ လုပ်ဆောင်ချက်များ
ကိုယ်စားလှယ်ပြဖို့ လိုလာတဲ့ အခြေအနေတွေမှာ အကယ်ဒါးမစ်ဌာနတွေက “တန်းတူညီမျှမှုနဲ့ စုံလင်ကွဲပြားမှု (Equity and Diversity)”ကို ကိုလိုနီနဲ့ လူဖြူကြီးစိုးရေးမှန်ပြောင်းတွေကနေသာ ဆက်ကြည့်နေကြတုန်းပဲ။ သူတို့က လူမည်းတွေ၊ အင်ဒီးဂျနင့်လူမျိုးတွေ၊ လူညိုတွေနဲ့ အာရှသူအာရှသားတွေရဲ့ ခန္ဓာကိုယ်တွေကိုသာ ပိုထည့်လိုက်တာနဲ့ ပိုပြီး ထည့်သွင်းစဥ်းစားရာရောက်မယ်လို့ ထင်နေကြတယ်။ ဆိုလိုချင်တာက ဒီလိုလူတွေကို “စုံလင်ကွဲပြားတဲ့ အလုပ်”တွေ လုပ်ခိုင်းလိုက်တာနဲ့ စုံလင်ကွဲပြားသွားမယ်လို့ ထင်နေတယ်။
ဒီဟာက တချို့တဝက်တော့ မှန်ပါတယ်။ ဒါပေမဲ့ ဒီလို ယူဆတာက တော်တော် ပြဿနာရှိတယ်။ စုံလင်ကွဲပြားဖို့ လုပ်ရမဲ့ အလုပ်ကို ဘေးဖယ်ခံထားရသူတွေနဲ့ ကိုယ်စားလှယ်မရှိတဲ့ ဆရာ/မတွေရဲ့ ပခုံးပေါ်မှာ ရှိနေပြီးသားဝန်ပေါ် ပိုပိစေလို့ပဲ။ စုံလင်ကွဲပြားမှု (diversity) ဆိုတာကို ပြောင်းလဲရမဲ့အစား ချဲ့ပြီး လုပ်လိုက်ရင် ပြီးမဲ့အလုပ်ဆိုပြီး တုံကင်တစ်ခုအနေနဲ့သာ သဘောထားတယ်။ ဘေးဖယ်ခံထားရတဲ့ ဆရာ/မတွေကို အလုပ်တွေ ပိုလုပ်ခိုင်းပြီး မမျှတတဲ့ စနစ်ကို စိန်ခေါ်ဖို့ ကြိုးစားတဲ့အခါ အကြမ်းဖက်မှုတွေ အနှောင့်အယှက်တွေနဲ့ ပိုတွေ့ကြုံစေရတယ်။
-
“ရိုးရာဓလေ့ထုံးစံတစ်ခု မွေးဖွားလာဖို့ကို ရပ်တန့်ဖို့ ကြိုးစားနေတဲ့သူတွေကို ရပ်တန့်လိုက်ရင် ရိုးရာဓလေ့ထုံးစံတစ်ခု မွေးဖွားလာတယ်။”
-
စုံလင်ကွဲပြားခြင်း (diversity) ဆိုတာ “မိန်းမတွေနဲ့ လူနည်းစုတွေ ခေါင်းပြူပြန်ထွက်လာဖို့သက်သက်သာ လည်နေတဲ့ ဆုံလည်တံခါးတစ်ခုပဲ။”
-
“လူမျိုး (race) ဆိုတဲ့စကားလုံးကို ပြောလိုက်စမ်းပါ။ သင်ဟာ စောဒကတက်တဲ့သူ၊ အဆိုးဘက်မြင်တဲ့သူ၊ ပျက်စီးစေချင်တဲ့သူ၊ စိတ်ရင်းမကောင်းတဲ့သူလို့ အထင်ခံရလိမ့်မယ်။”
-
“ညှင်းပန်းနှိပ်စက်တဲ့သူနဲ့ ပေါင်းသင်းဆက်ဆံရေးကနေ အကျိုးအမြတ်တွေ ရနေတဲ့သူဟာ ဒီအကျိုးအမြတ်တွေ ဆက်ရနေအောင် ညှင်းပန်းနှိပ်စက်မှုတွေကို ဖုံးဖိထားလေ့ရှိတယ်။”
တစ်ဘက်မှာတော့ လူတန်းစား၊ လူမှုအဆင့်အတန်းနဲ့ ဂုဏ်ပကာသနတွေ EDI ရဲ့ ပုံရိပ်ထဲ ဝင်လာတဲ့အခါ လူဖြူမဟုတ်တဲ့ အကယ်ဒါးမစ်တွေကပါ အင်ဒီးဂျနင့်လူမျိူးတွေ၊ လူမည်းတွေနဲ့ လူနည်းစုတွေကို ဘေးဖယ်ထားပြီး အကြမ်းဖက်တဲ့ အခွင့်ထူးခံလူတန်းစားတွေပါ ပြန်ဖြစ်လာနိူင်တယ်။ ဥပမာပေးရရင် လူဖြူသဘောတရားကို ပြန်ထုတ်လုပ်ရင်း သူတို့ရဲ့ ကျောင်းသားကျောင်းသူတွေ၊ သူတို့ထက် လုပ်သက်နုသေးတဲ့ လုပ်ဖော်ကိုင်ဖက်တွေကို ပြန်ပြီး အကြမ်းဖက် ဒုက္ခပေးတဲ့ လူဖြူမဟုတ်တဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေပဲ။
အင်ဒီးဂျနင့်လူမျိုးတွေ၊ လူမည်းတွေ၊ လူညိုတွေနဲ့ အာရှလူမျိုးတွေရဲ့ အသံတွေကို ထည့်သွင်းစဥ်းစားတာဟာ အရေးကြီးရုံတင်မက အရေးပါပါတယ်။ ဒါပေမဲ့ လူဖြူတွေ (သို့) အဆိပ်အတောက်ပြင်းပြီးသား နောက်ခံတွေကို အရောင်တွေတင်တာဟာ သင့်ရဲ့ ဌာနကို အမှန်တကယ် စုံလင်ကွဲပြားအောင် လုပ်တယ်လို့ ယူဆလို့ မရပါဘူး။ အထူးသဖြင့် ရေပေါ်ဆီ (elite) တွေရဲ့ ပြန်ထုတ်လုပ်မှုကို မစစ်ဆေးရင်၊ လူဖြူမဟုတ်တဲ့ အကယ်ဒါးမစ်တွေက လူဖြူသဘောတရားတွေကို ပြန်မြုံတဲ့အခါနဲ့ လူတွေဟာ ဆက်ပြီးတော့ လေးလေးစားစား အဆက်ဆံမခံရရင်၊ ဆိုးဆိုးရွားရွား အဆက်ဆံခံရရင်နဲ့ တုံကင်တစ်ခုလိုသာပဲ ဆက် ဆက်ဆံခံနေရရင် စုံလင်ကွဲပြားအောင် လုပ်တယ်လို့ ယူဆလို့ မရပါဘူး။
အဲ့ဒါကြောင့် “ငါတို့ရဲ့ ရည်ရွယ်ချက်တွေ၊ ငါတို့ လုပ်ရပ်တွေရဲ့ လမ်းကြောင်းတွေကို မေးခွန်းပြန်မထုတ်ရင် လူဖြူမဟုတ်သူတွေကို ဘေးဖယ်ထုတ်တဲ့အပြင် လိုအပ်နေတဲ့ ငါတို့ရဲ့ တည်ရှိမှုကိုပါ ပပျောက်အောင် လုပ်ရာရောက်တဲ့ မတူညီမှုတွေနဲ့ အခြားတစ်ပါးပြုမှုတွေရဲ့ အာဘော်တွေကို ပြန်လည် ဆက်လက်ပျံ့ပွားစေရန် အန္တရာယ်ရှိတယ်” (bell hooks ၂၀၁၅: ၂၀၆) ဆိုတာကို သတိမူဖို့ အရေးကြီးတယ်။ bell hooks ထောက်ပြခဲ့သလိုပဲ ကျွန်တော်တို့ ပြောနေတဲ့အကြောင်းအရာတွေက အရေးကြီးရုံတင်မကဘူး။ အဲ့ဒီအကြောင်းအရာတွေကို ကျွန်တော်တို့ ဘယ်လိုပြောနေကြသလဲဆိုတာကလည်း အရေးကြီးတယ်။
Boas ဦးဆောင်ခဲ့တဲ့ မနုဿဗေဒလမ်းကြောင်းရဲ့ လွှမ်းမိုးမှုဟာ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေရဲ့ ပြောပုံဆိုပုံတွေပေါ်မှာ အမြစ်တွယ်နေဆဲပဲ။ Mark Anderson က သူ့ရဲ့ ၂၀၁၉ ခုနှစ်ထုတ် Boas မှအစ လူမည်းပါဝါအဆုံး – လူမျိုးရေးခွဲခြားရေး၊ လစ်ဘရယ်စနစ်နှင့် အမေရိကန် မနုဿဗေဒ (From Boas to Black Power: Racism, Liberalism, and American Anthropology) ဆိုတဲ့ စာအုပ်ထဲမှာ ရေးခဲ့သလိုပဲ Boas နဲ့ သူ့ကျောင်းသားတွေဟာ ရိုးရာဓလေ့တွေကို အသုံးချပြီး လူမျိုးဆိုတာကို ဇီဝဗေဒအခြေပြု သတ်မှတ်ချက်တွေကနေ ဖယ်ခွာပြီး မတူညီမှုတွေကို ရှင်းပြဖို့ ကြိုးစားတဲ့အခါ လူမျိုးဆိုတဲ့ စကားလုံးသဘောတရားကို အသေးစိတ် ပြန်မရှင်းပြခဲ့ဘူး။
US ရဲ့ မနုဿဗေဒထဲက “အမေရိကန်စနစ်/ဝါဒ” (သို့မဟုတ် တုနှိုင်းစရာမရှိတဲ့ အမေရိကန်စနစ်/ဝါဒ)ဟာ “လူဖြူသဘောတရားနဲ့ အမေရိကန်ကြားထဲမှာ ပြန်ရေးခြစ်ထားတဲ့ ညီမျှခြင်းလက္ခဏာတွေ ဖြစ်တဲ့” (Anderson ၂၀၁၉: ၁၃) လူမျိုးနဲ့ လူမျိုးရေး သီအိုရီတွေထဲမှာ စိတ်ကူးနဲ့ မြင်ယောင်ထားတဲ့ လစ်ဘရယ်အမေရိကန်ကို ပြန်ပြီး နက်နက်နဲနဲ နေရာပေးထားတယ်။
ဒီနေရာမှာ အရေးကြီးတာက လူမျိုးရေးခွဲခြားရေးကို ဆန့်ကျင်တဲ့ (သို့) ကိုလိုနီစနစ်ကို ဆန့်ကျင်တဲ့ လုပ်နည်းကိုင်နည်းတွေကို အသုံးချတဲ့ လူဖြူမဟုတ်တဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေနဲ့ လူဖြူ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေကပဲ အပြောင်းအလဲကို လုပ်ခဲ့တယ်ဆိုတာပဲ။ ဥပမာ – William Willis (၁၉၂၁ – ၁၉၈၃)၊ Diane Lewis (၁၉၃၁ – ၂၀၁၅)နဲ့ Charles Valentine (၁၉၂၉ – ၁၉၉၀)တို့ပဲ ဖြစ်တယ်။ ဒီမနုဿဗေဒပညာရှင်တွေဟာ လူမည်းပါဝါနဲ့ လူမည်းလေ့လာရေးလှုပ်ရှားမှုတွေကို အခြေခံပြီး လူမျိုးရေးခွဲခြားမှုရဲ့ စနစ်တကျဖြစ်ပျက်မှုတွေကို လေ့လာခဲ့ပြီး “မနုဿဗေဒ၊ လူမျိုးနဲ့ ‘အမေရိကန်’တို့ကြားက ဆက်နွှယ်မှုတွေကို ပြန်အဓိပ္ပါယ်ဖွင့်ဖို့” ကြိုးစားခဲ့ကြတယ် (Anderson ၂၀၁၉: ၁၆၄)။ သူတို့တွေဟာ တက္ကသိုလ်တွေအပါအဝင် “အမေရိကန် လူမှု့အင်စတီးကျူးရှင်းတွေမှာ ပုံမှန်လို လက်ခံကျင့်သုံးနေတဲ့ လူဖြူသဘောတရားကို တိတိလင်းလင်းဖွင့်ဟပြသခဲ့တယ်” (Anderson ၂၀၁၉: 16)။
ပြီးတော့ US က မနုဿဗေဒရဲ့ တိုးတက်ပြောင်းလဲမှုအမွေအနှစ်အပေါ်မှာ သံသယတွေ ဝင်စေခဲ့တယ်။
William Willis က ၄င်းရဲ့ လစ်ဘရယ်ဆန်တဲ့ ရည်ရွယ်ချက်ရှိပေမဲ့ လူဖြူမဟုတ်သူတွေရဲ့ သောကတွေ၊ စိတ်ဖိစီးမှုတွေအပေါ်မှာ ဒေါသထွက်ခြင်းမရှိတဲ့ မနုဿဗေဒကို ဖော်ပြခဲ့တယ်။ Willis ဟာ “လူဖြူတွေရဲ့ ဖိနှိပ်မှုနဲ့ လူမည်းတွေရဲ့ ရှင်သန်ရေးအတွက်၊ လွတ်မြောက်ရေးအတွက်နဲ့ တန်းတူညီမျှမှုရရေးတွေအတွက် ရုန်းကန်မှုတွေကို သေချာမဟောပြောနိူင်တဲ့ Boas ရဲ့ မနုဿဗေဒလမ်းကြောင်းရဲ့ ကန့်သတ်ချက်တွေနဲ့ လစ်ဟာချက်တွေကို သတ်မှတ်ပြ” နိူင်ခဲ့တယ် (Anderson ၂၀၁၉: ၁၈၀)။ Diane Lewis ရဲ့ မနုဿဗေဒနဲ့ ကိုလိုနီစနစ် (Anthropology and Colonialism) (၁၉၇၃: ၆၀၁) စာအုပ်မှာလည်း “မနုဿဗေဒ [နဲ့ ၄င်းက လေ့လာတဲ့ လူတွေ]အပေါ် ရှိနေပေမဲ့ အသိအမှတ်မပြုထားတဲ့ အကျိုးဆက်”ကို လေ့လာသုံးသပ်ခဲ့တယ် (Anderson ၂၀၁၉: ၁၈၃)။ Anderson (၂၀၁၉: ၁၈၄) ထောက်ပြသလိုပဲ “Lewis က ‘လူမျိုးရေးခွဲခြားမှုကို ပေါ်ပေါ်ထင်ထင် တိုက်ဖျက်ခဲ့ပြီး တစ်ချိန်တည်းမှာပဲ လူမျိုးရေးခွဲခြားရေးကို ပြန်ပျံ့ပွားစေတဲ့ ဖော်မြူလာတွေ၊ စိတ်ဓါတ်တွေနဲ့ အမူအကျင့်တွေကို ပြန်ကျင့်သုံးတဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေရဲ့ အလေ့အထတွေကို သတ်မှတ်ပြခဲ့တယ်” (၅၈၃)။ Lewis က ပြောင်းလဲမှုတွေကို အော်ခေါ်ပေမဲ့ “အဲ့ဒီ့ပြောင်းလဲမှုအတွက် သူတို့ရဲ့ နေရာ (သို့) စနစ်တွေကိုတော့ သိပ်မေးခွန်းပြန်မထုတ်တဲ့” မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေကိုလည်း တွေ့ခဲ့တယ် (Anderson ၂၀၁၉: ၁၈၁)။
မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေ မျက်နှာလွှဲထားလို့ရအောင် အခြေအနေပေးတဲ့ စနစ်ကတော့ ကိုလိုနီစနစ်ပဲဖြစ်တယ်။ Lewis ရဲ့ မနုဿဗေဒနဲ့ ကိုလိုနီစနစ် (၁၉၇၃: ၅၈၃-၄) စာတမ်းမှာ အောက်ပါအတိုင်း ရေးထားတယ်။
“မနုဿဗေဒဟာ အနောက်နဲ့ အနောက်မဟုတ်တဲ့ ရိုးရာဓလေ့တွေကြားက အချိုးအကွေ့အတွက် အင်အားကြီးသူတွေ တီထွင်ထားတဲ့ စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ တွေးခေါ် ပုံတွေကို အထောက်အကူဖြစ်စေတဲ့ သတင်းအချက်အလက်တွေကို ပေးပို့ပေးတယ်။ ရိုးရာဓလေ့တစ်ခုရဲ့ အပြင်ကနေ စောင်းမြောင်းကြည့်ရှုတဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေက အနောက်ရဲ့ ယဥ်ကျေးမှုတည်ဆောက်ပုံတွေနဲ့ တခြားသော ရိုးရာဓလေ့တွေကြားထဲက မတူညီမှုတွေကို မှတ်တမ်းကောက်ကြတယ်။ လူအုပ်စုနှစ်ခုကြားက မတူညီမှုတွေကို မှတ်တမ်းပြုထားရုံသက်သက်က လူမျိုးရေးခွဲခြားရာမရောက်ပါဘူး။ ဒါပေမဲ့ ကိုလိုနီစနစ်အရတော့ အဲ့ဒီလို ယူဆမှုက မလွဲမသေ လိုကိုလိုအပ်နေတယ်။”
Willis လိုပဲ Lewis ဟာလည်း ခွဲခြားဆက်ဆံခံခဲ့ရပြီး မနုဿဗေဒကို ပါရဂူတန်းထိ မတက်သင့်ကြောင်း ပါမောက္ခတွေရဲ့ တိုက်တွန်းမှုတွေကို တွေ့ကြုံခဲ့တယ် (Rodriguez ၂၀၁၈)။ Willis လိုပဲ Lewis က “ရိုးရာဓလေ့ရဲ့ ဖြစ်ပုံဖြစ်နည်း” (culture concept) ရဲ့ မနုဿဗေဒနဲ့ လူမျိုးရေးခွဲခြားမှုတွေကို တန်ပြန်သုံးသပ်နိူင်စွမ်းကို မေးခွန်းထုတ်ခဲ့တယ်။ Lewis က Charles Valentine ရဲ့ ၁၉၇၂ ခုနှစ်ထုတ် လူမည်းလေ့လာရေးနှင့် မနုဿဗေဒ (Black Studies and Anthropology) စာအုပ်ထဲမှာ လူမှုသိပ္ပံပညာထုတ်လုပ်မှုဟာ လူမျိုးနဲ့ လူတန်းစားအခွင့်ထူးခံစားခွင့်ရမှုတွေကို ဝေဖန်ချက်တွေနဲ့ သဘောတူညီခဲ့တယ်။ “မညီမျှမှုများကို တုံ့ပြန်ချက်တစ်ချက်: လူမည်းမိန်းမများ၊ လူမျိုးရေးခွဲခြားမှုနဲ့ လိင်အခြေပြုခွဲခြားမှု” ဆိုတဲ့ ၁၉၇၇ ခုနှစ်က စာတမ်းမှာ Lewis က မနုဿဗေဒပညာရှင်တော်တော်များများဟာ “လူဖြူမဟုတ်တဲ့သူတွေကို လေ့လာရင်း ဖိနှိပ်မှုစနစ်တွေကို ကြည့်ဖို့ လက်ရွံ့နေကြတယ်” လို့ ဖြည့်စွက်ထားတယ်။ လူမည်းမိန်းမတွေဟာ လူမျိုးရေးခွဲခြားမှုရော လိင်အခြေပြုခွဲခြားမှုကိုပါ ခံစားရတဲ့ အဖိနှိပ်ခံအုပ်စုနှစ်စုရဲ့ အဖွဲ့ဝင်တွေဖြစ်တယ်လို့လည်း ထောက်ပြခဲ့တယ်။
အဲ့ဒါကြောင့် အမေရိကန်မနုဿဗေဒကို စတင်ခဲ့တဲ့ တချို့ဦးဆောင်သူတွေက ဒီဘာသာရပ်ကို ကိုလိုနီစနစ်ကနေ ချွတ်ချဖို့ စဥ်းစားခဲ့ကြတာပဲ ဖြစ်တယ်။ သူတို့ဟာ လျစ်လျူရှူခံခဲ့ရပြီး အတည်တကျအဆက်ဆံမခံခဲ့ရဘူး။ ကြားနေတယ်ပဲပြောပြော (သို့) ကိုယ်စီးနေတဲ့ “လှေကို မလှုပ်ချင်တဲ့” စိတ်ဓါတ်တွေဟာ အကြမ်းဖက်မှုတွေကို ဆက်ဖြစ်စေတဲ့ နည်းလမ်းဖြစ်လာပြီး လျစ်လျူရှုနည်းတစ်နည်း (သို့) အခြေချနေသူတွေရဲ့ အပြစ်ကင်းစင်မှုတစ်ခုပဲ။
“စောဒကတက်ခြင်းက ငါ့ကိုသင်ပေးတဲ့ အမှန်တရားတွေကတော့ အကြမ်းဖက်မှုတွေကို ဆက်ဖြစ်စေပြီး ပြန်မွေးဖွားစေတာကဟာ လူတွေက “လှေကို မလှုပ်ချင်”လို့ပဲ။ ပြီးတော့ “ရှိပြီးသားတွေကို ထိန်းသိမ်းတာ” (သို့) “ထိန်းသိမ်းတဲ့ လုပ်စဥ်” မှာကိုပဲ အကြမ်းဖက်တွေ အများကြီး ထပ်ဖြစ်နေတယ်” (Sara Ahmed ရဲ့ tweet)။
ကျွန်တော်တို့ တချို့က လူမျိုးရေးခွဲခြားရေးကို သုံးသပ်ချင်ပြီး (သင်ရိုးတွေ၊ ဌာနတွေနဲ့ မနုဿဗေဒကို) ကိုလိုနီစနစ်ကနေ ချွတ်ချချင်ကြတယ်။ ဒါပေမဲ့ ကျွန်တော်တို့ဟာ ကိုယ့်ကိုကိုယ် လစ်ဘရယ် မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေအဖြစ် ပြသရင်း ကျွန်တော်တို့ရဲ့ လုပ်ရပ်တွေဟာ အပြောင်းအလဲအစစ်အမှန်ထက် ပုဂ္ဂိုလ်ရေးအရ ရင်းနှီးမြုပ်နှံမှုတွေနဲ့ စိတ်ဝင်စားမှုတွေကိုသာ ဦးစားပေးနေကြတယ်။ နိဂုံးချုပ်ရရင် ကိုလိုနီအခြေချနိူင်ငံတွေဖြစ်တဲ့ ကနေဒါတဲ့ US လိုနိူင်ငံတွေမှာ မနုဿဗေဒကို ကိုလိုနီစနစ်ကနေ ချွတ်ချဖို့ မလွယ်ဘူးလို့ ကျွန်တော်ထင်တယ် (Tuck နဲ့ Yang ၂၀၁၂ ကိုကြည့်ပါ)။
အဲ့ဒီအစား မနုဿဗေဒကို ကိုလိုနီစနစ်ကနေ ချွတ်ချခြင်းဟာ “ငါတို့ တည်ဆောက်ချင်တဲ့၊ ပြုစုချင်တဲ့၊ အသက်သွင်းချင်တဲ့ ကမ္ဘာတွေရဲ့ ကျင့်ဝတ်တွေကို ရောင်ပြန်ဟပ်တဲ့ အရာတစ်ခုကို တည်ဆောက်ဖို့အတွက် အချိန်ဘယ်လောက်ကြာကြာ ထိတွေ့ဆက်ဆံရင်းနှီးရမဲ့ လမ်းစဥ်တစ်ခု” ဖြစ်တယ် (Todd ၂၀၁၈)။ ကျွန်တော်တို့ လုပ်ရမှာက ခိုးထားတာတွေ ပြန်ပေးပြီး (ဥပမာ – ကျွန်တော်တို့ အလုပ်လုပ်နေတဲ့ မြေတွေရဲ့ အသက်နဲ့ အသိပညာတွေကို လေးစားခြင်း၊ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ လုပ်ရပ်တွေကို (အမှန်တကယ် ချွတ်ချနေတာ မဟုတ်ဘဲနဲ့) ‘ကိုလိုနီစနစ်က ချွတ်ချနေတာပါ’လို့ မကြွေးကြော်ဘဲ ပြန်လည်သုံးသပ်ခြင်း) ကျူးလွန်ခဲ့တဲ့အမှားတွေကို အသိအမှတ်ပြုပြီး ပြန်လည်ပေးအပ်တာတွေ စလုပ်ရမယ်။
“ကိုလိုနီစနစ်က ချွတ်ချခြင်းဟာ အင်ပိုင်ယာစနစ်နဲ့ ကိုလိုနီစနစ်တွေကို အဆင့်ပေါင်းစုံကနေ ထိတွေ့ဆက်ဆံတဲ့ နည်းလမ်းတစ်ခုဆိုရင်” (Tuhiwai Smith ၂၀၁၂) လူစိတ်ဝင်စားရုံ ခေါင်းစဥ်တွေကနေ ခွာပြီး တကယ့်ကို ခက်ခဲတဲ့၊ သက်တောင့်သက်တာမရှိတဲ့ အလုပ်ကို လုပ်ကြပါစို့။ အောက်မှာ ဒီလိုလုပ်ကြဖို့ ကျွန်တော် စဥ်းစားထားတာတွေကို ဖော်ပြလိုက်တယ်။
၁) ပြောင်းလဲမှု
“အရမ်းကို ကောင်းလှတဲ့ ပြောင်းလဲမှု ဦးတည်ချက်တစ်ခုဆိုတာ လူမျိုးရေးနဲ့ ပတ်သက်ပြီး လူဖြူသဘောတရားတွေကို မေးခွန်းထုတ်တဲ့ စကားဝိုင်းတစ်ခု ပေါ်လာတာမျိုးပဲ” (hooks ၂၀၁၅: 94)။
“မိမိရဲ့ လူ့အသိုင်းအဝိုင်းကို ပြန်လေ့လာတဲ့ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေက လူတွေအကြောင်းလေ့လာမှုတွေအတွက် သူတို့ရဲ့ သီအိုရီတွေ၊ စဥ်းစားချက်တွေကို တန်ဖိုးဖြတ်လို့မရအောင် ဖြည့်စွက်လိမ့်မယ်။ မနုဿဗေဒပညာရှင်ရဲ့ ကိုယ်ပိုင်လူ့အသိုင်းအဝိုင်းကို ပြန်လေ့လာတဲ့ သုတေသနကွင်းဆင်းလေ့လာမှုတွေ မရှိတာဟာ မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေရဲ့ မိမိရိုးရာဓလေ့ကနေ “ဖယ်ခွာခြင်း” ဖြစ်ပြီး အဲ့ဒီ့မနုဿဗေဒပညာရှင်ရဲ့ တခြားသော ရိုးရာဓလေ့တွေကို နားလည်နိူင်စွမ်းမရှိခြင်းရဲ့ အကြောင်းရင်းပဲလို့ သုံးသပ်လို့ရတယ်” (Lewis ၁၉၇၃: ၅၉၀)။
မိမိကိုယ်ကို၊ မိမိအသိုင်းအဝိုင်းကို၊ မိမိရဲ့ အမူအကျင့်တွေကို ပြန်စစ်ဆေးဖို့ ကျွန်တော်တို့ အဆင့်သင့်ဖြစ်နေသင့်တယ် (Jobson ၂၀၂၀ ကိုကြည့်ပါ)။
မနုဿဗေဒကို ကျွန်တော်တို့ ဘယ်လို မတူအောင် လုပ်နေကြသလဲ (Pandian ၂၀၁၉ ကိုကြည့်ပါ)?
“လူမျိုးစုတွေအကြောင်း ရေးသားမှု” (ethnography) ကို ကျွန်တော်တို့ လိုသေးသလား? ဒါမှမဟုတ် လူမျိုးစုတွေအကြောင်း ရေးသားမှုကို ထုတ်ယူစိစစ်မှု အမူအကျင့်တစ်ခုလို့ ကြည့်ပြီး Ryan Cecil Jobson (၂၀၂၀: ၂၆၃) ပြောတဲ့ “အဖာအထေး မနုဿဗေဒ” လိုမျိုး ကျွန်တော်တို့ လက်ခံထားတဲ့ ကျမ်းဂန်ရဲ့ အပြင်ကို ဖောက်တွေးကြည့်တဲ့ သုတေသနလုပ်နည်း အသစ်တွေကို တွေးကြည့်နိူင်မလား?
ကျွန်တော်တို့က ပုံပြောသူတွေဆိုရင် ကျွန်တော်တို့နဲ့ မျှဝေပေးထားတဲ့ လူတွေ၊ တိရိစ္ဆာန်တွေ၊ အပင်တွေ၊ ဝိညာဥ်တွေရဲ့ ပုံပြင်တွေကို ကျွန်တော်တို့ အမှန်တကယ် လေးစားရဲ့လား? ဒါမှမဟုတ် အကယ်ဒါးမီးယားက တောင်းဆိုချက်တွေနဲ့ ကိုက်ညီအောင်ပဲ ပုံပြင်တွေကို တင်ဆက်ပေးနေတာလား? ဒီမေးခွန်းတွေက ကျွန်တော်တို့ ကိုယ့်ကိုယ်ကို ပြန်မေးသင့်နေတဲ့ မေးခွန်းတွေပဲ။
ဘာသာရပ်ကို ပြောင်းလဲတာ (သို့) မနုဿဗေဒကို တခြားနာမည်တစ်ခုနဲ့ ခေါ်လိုက်တာက ဖြစ်နိူင်ပါတယ်။ ဒါပေမဲ့ အဲ့ဒီလိုလုပ်ရုံနဲ့ ပညာလေ့လာမှုတွေထဲက ကိုလိုနီဆန်တဲ့ ထုတ်ယူမှုစနစ်တွေနဲ့ တစ်ပြိုင်နက်တည်း ၄င်းတို့ရဲ့ ပညာလေ့လာမှုကို ပိုင်ဆိုင်ကြောင်း ကြွေးကြော်မှုတွေကို ဖျောက်ဖျက်ဖို့ဆိုတာ မဖြစ်နိူင်ပါဘူး။
“မနုဿဗေဒက အခန်းကဏ္ဋတစ်ခုက ပါဝင်နေတယ်ဆိုရင် ပုံမှန်လုပ်နေကျပုံစံတွေဆီကို ပြန်သွားဖို့ ကြိုးစားမဲ့အစား အာဏာရှင်စနစ်ရဲ့ ခံစားချက်တွေနဲ့ ပြည့်နှက်နေတဲ့ အချိန်ကာလထဲက မနုဿဗေဒရဲ့ အောက်ခြေမငြိမ်တဲ့ တည်ဆောက်မှုကို လှစ်ဟပြရမှာပဲ ဖြစ်တယ်” – Ryan Cecil Jobson (၂၀၂၀: ၂၆၅)
ကျွန်တော်လည်း Jobson (၂၀၂၀: ၂၆၆) ပြောတဲ့ “နက်နဲတဲ့ ဖော်ပြချက်”တွေထက် “နက်နဲတဲ့ လက်တွဲလုပ်ဆောင်မှု”ကို ပိုသဘောကျတယ်။
လူမည်း မုန်းတီးဆန့်ကျင့်မှု (antiblackness)၊ အရင်းအမြစ်တွေကို ထုတ်ယူတာ၊ ကိုလိုနီစနစ်တွေ ရဲ့ ချိတ်ဆက်နေတဲ့ အကြမ်းဖက်မှုတွေကို တုံ့ပြန်တဲ့အနေနဲ့ “လူမည်းမုန်းတီးဆန့်ကျင့်ခြင်းရဲ့ နေရာပေါင်းစုံနဲ့ အဲ့ဒီစနစ်ကို ရှင်သန်အောင် ကြိုးစားနေတဲ့သူတွေကြားက တွေ့ဆုံမှုတွေကို သတိထားစောင့်ကြည့်တဲ့ “စနစ်တွေကို ဖြိုဖျက်တဲ့ မနုဿဗေဒ” (abolitionist anthropology) ကို အတည်တကျ အလေးအနက်ထားရမယ် (Shange ၂၀၁၉: ၁၀)။
မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေက “သိခြင်းထက် ဂရုစိုက်ခြင်း”ကို လုပ်ဖို့ ပိုလိုအပ်တယ် (Shange ၂၀၁၉: ၁၀)။ အခြေချကိုလိုနီစနစ်၊ လူမျိုးရေးခွဲခြားခြင်းနဲ့ လိင်အခြေပြုခွဲခြားခြင်း၊ ခေတ်သစ်ကျွန်စနစ်၊ နိူင်ငံ့အကြမ်းဖက်မှု၊ LGBTQ များကို မုန်းတီးဆန့်ကျင့်တဲ့ ဥပဒေမူဝါဒများ၊ လစ်ဘရယ်မဟုတ်တဲ့ အစိုးရများနဲ့ နီရိုလစ်ဘရယ် (neoliberal) တက္ကသိုလ်များရဲ့ အပြုအမူတွေကို သေသေချာချာလေ့လာပြီး မနုဿဗေဒပညာရှင်တွေက ရပ်တည်ချက်တစ်ခုကို ချမှတ်ရမယ်။
မတည်မငြိမ်ဖြစ်နေတယ်လို့ ခံစားချက်တွေနဲ့ ဘေးထုတ်ခံထားရတဲ့ ခံစားချက်တွေကို ကျွန်တော်တို့ ပွေ့ပိုက်ဖို့ လိုအပ်တယ်။
ဒီလိုလုပ်ခြင်းဟာ ဖိနှိပ်မှုကို ကျင့်သုံးနေတဲ့ အင်စတီကျူးရှင်းတွေနဲ့ သမိုင်းအရ ဘက်လိုက်မှုတွေကို သေသေချာ စိစစ်ပြီး တန်ပြန်တိုက်ခိုက်နိူင်တဲ့ မနုဿဗေဒရဲ့ ခွန်အားတစ်ခု ဖြစ်ဖို့ အလားအလာတွေ ရှိတယ်။
Victor Li (၂၀၂၀) (Edward Said ရဲ့အဆိုကနေတဆင့်) ပြောတာကတော့ တန်ပြန်တိုက်ခိုက်တဲ့ အမြင်ဟာ “မတူညီမှုတွေကို လက်သင့်ခံတာ ဒါမှမဟုတ် နေရာပေးတာထက်စာရင် ပါဝါကို ယူတဲ့နေရာမှာ မတူညီတဲ့ လက်လှမ်းရရှိမှုတွေကို လှစ်ဟာပြတာ၊ စိန်ခေါ်တာ ဖြစ်တယ်။”
ဒီဟာတစ်ခုတည်းနဲ့တော့ နက်နက်နဲနဲ အတွင်းကျကျ ပြောင်းလဲမှုတစ်ခုဆီကို ဦးတည်ချင်မှ ဦးတည်မယ်။ ဒါပေမဲ့ အဲ့ဒီကနေတဆင့် ကျွန်တော်တို့နဲ့ လက်တွဲအလုပ်လုပ်နေတဲ့လူတွေနဲ့အတူ ပိုကောင်းတဲ့ ဆက်ဆံရေးတွေ ရှိလာအောင် လမ်းပြပေးမှာ အသေအချာပဲ။
၂) ဂရုစိုက်မှုနှင့် လက်တွဲလုပ်ကိုင်မှု
ဂရုစိုက်မှုနှင့် လက်တွဲလုပ်ကိုင်မှုဆိုတာ ဘယ်လိုမျိုးလဲ?
သေချာတာကတော့ ဂရုစိုက်မှုနှင့် လက်တွဲလုပ်ကိုင်မှုတွေဟာ ထိန်းချုပ်ဖို့နဲ့ အုပ်ချုပ်ဖို့အတွက် နည်းလမ်းအသစ်တွေ မဖြစ်သင့်ဘူး။
ပထမဆုံးအနေနဲ့ မနုဿဗေဒဟာ တန်ဖိုးတွေကို ပြန်လည်ထုတ်လုပ်ခြင်းနဲ့ ပါဝါကို စနစ်တကျတည်ဆောက်ဖို့အတွက် လိုအပ်တဲ့ အထက်အောက်စနစ်တွေနဲ့ မကင်းဘူးဆိုတာကို ကျွန်တော်တို့ လက်ခံရမယ်။
ဒုတိယအနေနဲ့ ကျွန်တော်တို့ကိုယ်တိုင်က အဲ့ဒီတန်ဖိုးတွေနဲ့ အထက်အောက်စနစ်တွေကို ဘယ်လို ပြန်မြုံထားသလဲနဲ့ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ သုတေသနကလည်း ဘယ်လိုမျိုး အန္တရာယ်ဖြစ်စေသလဲဆိုတာကိုပါ လေ့လာစမ်းစစ်ဖို့ လိုအပ်တယ်။
တတိယအနေနဲ့ ဂရုစိုက်မှုနှင့် လက်တွဲလုပ်ကိုင်မှုဆိုတာ “နက်နဲတဲ့ တုံ့ပြန်မှု”၊ လေးစားမှုနဲ့ တာဝန်ယူမှုကို ဆိုလိုတာဖြစ်တယ်။
“လိုအပ်နေတာက တာဝန်ယူမှုပဲ။ လူတွေနဲ့ ပေါင်းသင်းဆက်ဆံရေးတွေ မရှိဘူးဆိုရင် နင်က ဘာမှ ပြန်ပေးနေတာ မရှိဘူး။ ထုတ်ယူမှုတွေကြောင့် ဖြစ်လာတဲ့ ပြဿနာတွေကို ကြည့်ဖို့ စောင့်မနေဘူး။ နင်က တခြားတစ်နေရာကို သွားနေပြီ” – Leanne Simpson ၂၀၁၃။
အုပ်စုတစ်စုကို (“သူတို့ရဲ့ နာကျင်မှုတွေကို ပြောဖို့”) “အသံပေးတယ်” ဆိုတာ လူမျိုးရေးခွဲခြားမှုတွေနဲ့ စနစ်တကျတွေ့ကြုံနေရတဲ့ မတရားမှုတွေရဲ့ အန္တရာယ်တွေကို ရိုးရိုးရှင်းရှင်းလုပ်ပြတာသာ ဖြစ်တဲ့အတွက် မလုံလောက်ဘူး။
ထိခိုက်ဒဏ်ရာရမှုကို ဦးတည်ထားတဲ့ သုတေသနဆိုတာ “ရပ်ရွာပတ်ဝန်းကျင်လူအုပ်စုတစ်စုကို သူတို့ ခံစားရတဲ့ ဖိနှိပ်မှုတစ်ခုတည်းနဲ့သာ စဥ်းစားတဲ့ ရောဂါဗေဒအဖြေရှာတဲ့ နည်းလမ်းတစ်ခု ဖြစ်တယ်” (Tuck ၂၀၀၉: ၄၁၃)။
အဲ့ဒီလို သုတေသနမျိုးဟာ “ရှိနေတဲ့ ပြဿနာတွေကို ဖျောက်ဖျက်ဖို့ အခွင့်အရေးတွေကို ပေးမဲ့အစားရှုံးနိမ့်မှုတွေ သို့မဟုတ် လစ်ဟာနေမှုတွေကိုသာ မှတ်တမ်းတင်ဖို့ ပြင်ဆင်ထားတာသာ ဖြစ်တယ်” (Tuck ၂၀၀၉: ၄၁၄)။
အဲ့ဒီ့လိုပဲ ကမ္ဘာ့တောင်ပိုင်းနိူင်ငံတွေက ကွင်းဆင်းလေ့လာရေးတွေနဲ့ အသိပညာထုတ်လုပ်မှုတွေဟာ “အတူတူလက်တွဲလုပ်ခြင်း” လို့ ခေါင်းစဥ်တပ်ထားပေမဲ့လည်း ရှိနေပြီးသားဖြစ်တဲ့ မတူညီမှုတွေကို ကျွန်တော်တို့က သတိမူရမယ်။ အထူးသဖြင့် ခေါင်းပုံဖြတ်စားတဲ့ သမိုင်းကြောင်းနဲ့ မညီမျှတဲ့ ပါဝါတွေ ရှိနေတဲ့ နေရာတွေမှာ စိတ်ရင်းကောင်းတွေနဲ့တင် မလုံလောက်ဘူး။
မိမိကိုယ်ကို နှိမ်ချခြင်း၊ တာဝန်ယူခြင်းနဲ့ အများနဲ့ လက်တွဲလုပ်ကိုင်ခြင်း အစရှိတဲ့ တန်ဖိုးကောင်းတွေကို ဘယ်လို တည်ဆောက်မလဲဆိုတဲ့ ဥပမာကောင်းကောင်းတစ်ခု ပေးရရင် CLEAR Lab Book က လုပ်တဲ့ သုတေသနတွေကို လမ်းပြပေးနေတဲ့ နည်းနာတွေနဲ့ Max Liboiron ရဲ့ “နိူင်ငံသားသိပ္ပံ၏ ပါဝါပတ်သက်ဆက်နွှယ်နေမှုများ The Power (Relations) of Citizen Science” ကို ပြရမယ်။
“လူတွေဟာ တစ်သီးပုဂ္ဂလတည်ရှိနေတဲ့ ဆရာ/ဆရာမကြီးတွေ မဟုတ်ဘဲ သူတို့ရဲ့ ပညာထုတ်လုပ်မှုမှာ တခြားသောသူတွေနဲ့ အမြဲတမ်း ဆက်စပ်ပတ်သက်နေတယ်ဆိုတာကို ပြတာဟာ အထောက်အကူဖြစ်တယ်။ ငါတို့ရဲ့ စာတမ်းတွေမှာ စာရေးသူတွေ တသီတသမ်းကြီး ပါနေတယ်ဆိုတာ သတိထားမိကောင်း သတိထားမိလိမ့်မယ်။ နောက် မိမိကိုယ်ကို နှိမ်ချမှုတစ်ခုက တော်ရုံတန်ရုံ သတိမမူမိကြတဲ့ သိပ္ပံ နည်းကျတဲ့ ပညာထုတ်လုပ်မှုတွေကို အမှတ်အသားပြုခြင်းပါပဲ။” (Liboiron ၂၀၁၉)
၃) ကိုးကားခြင်း နိူင်ငံရေး
ကျွန်တော်တို့ တော်ရုံတန်ရုံအခြေအနေတွေမှာ ကိုးကားခြင်းနိူင်ငံရေးနဲ့ ကိုးကားတဲ့ အပြုအမူတွေကို သိပ်ပြီး စဥ်းစားလေ့ မရှိကြဘူး (Rivers ၂၀၂၁)။ “ကိုးကားခြင်း နိူင်ငံရေး” အကြောင်းကို ရေးရင်း Sara Ahmed (၂၀၁၃) က “ကိုးကားခြင်းတွေဟာ အောင်မြင်တဲ့ မွေးမြူထုတ်လုပ်ခြင်း တက်ကနောလောဂျီတစ်ခု ဖြစ်တယ်။ တချို့သော ခန္ဓာကိုယ်တွေကြားကနေ ကမ္ဘာကို ပြန်လည်ထုတ်လုပ်တဲ့ နည်းပညာတစ်ခု ဖြစ်တယ်” လို့ ရေးခဲ့တယ်။
ကိုးကားတာတွေနဲ့ ပတ်သက်ပြီး စောင့်ကြည့်သင့်တဲ့ အချက်တစ်ခုကတော့ ထပ်ခါ ထပ်ခါပြုလုပ်ခြင်း (repetition) ပဲ။ ဘယ်သူတွေက ခဏခဏ ပြန်လည်ထုတ်လုပ်ခံရပြီး ဘယ်သူတွေကတော့ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ ကိုးကားခြင်းတွေမှာ အဖျောက်ဖျက်ခံလိုက်ရသလဲဆိုတာ ကျွန်တော်တို့ မေးခွန်းထုတ်သင့်တယ်။
ကိုးကားခြင်း လုပ်ရပ်တွေဟာ လူမျိုးရေးတွေ၊ ဂျန်ဒါတွေအပေါ်မှာ မူတည်နေတယ်ဆိုတဲ့ ပြဿနာကို တုံ့ပြန်ချက်ကတော့ တချို့သော ပညာရှင်တွေဟာ လူဖြူယောင်္ကျားတွေကို ဖျောက်ဖျက်လိုက်ပြီး လူမည်း၊ ဖီမီနင့် နဲ့ ကိုလိုနီနှောင်းပိုင်း ပညာရှင်တွေကို ဦးစားပေးဖို့ ရွေးချယ်ကြတယ်။
Katherine McKittrick (၂၀၂၀: ၂၂) က “ဘယ်သူ့ကို မကိုးကားရဘူးဆိုတာကို ကျွန်မတို့ ပြန်လေ့လာကြမလား…ငြင်းဆိုမှုကို ကျွန်မတို့ သင်ကြမလား” “ကျွန်မတို့ အချင်းချင်း လူဖြူယောင်္ကျားတွေနဲ့ အခြားသော တန်ဖိုးရှိတဲ့ ပညာရှင်တွေရဲ့ စာတွေကို ဘယ်လို ဖတ်ကြမလဲ (လက်မခံကြမလဲ၊ ပိုင်းဖြတ်ကြမလဲ၊ ဝေဖန်သုံးသပ်ကြမလဲ၊ အသုံးပြုကြမလဲ၊ မေ့ပျောက်ကြမလဲ၊ လွှင့်ပစ်လိုက်ကြမလဲ၊ သတိရကြမလဲ)” လို့ မေးခွန်းထုတ်ခဲ့တယ်။
ကျွန်တော်တို့က ဘေးဖယ်ခံထားရတဲ့ စနစ်ထဲမှာ ပါဝင်နေရင်၊ တန်းတူညီမျှမှုမရှိတဲ့ ကိုးကားခြင်းလုပ်ရပ်တွေကို ပြန်ကျင့်သုံးနေရင် “ငြင်းဆိုခြင်း” ဆိုတာကို ဘယ်လို သင်ကြမလဲ? မနုဿဗေဒကနေ ဖယ်ခွာပြီး တစ်ချိန်တည်းမှာပဲ ဘယ်လို ပြန်ကတိပြုကြမလဲ?
ကျွန်တော်ကတော့ Max Liboiron (၂၀၂၁) ကို ပြန်ကိုးကားချင်တယ်။ သူက “အင်အားကြီးမားနေတဲ့ သိပ္ပံအခြေအနေတစ်ခုအတွင်းမှာ ကိုလိုနီစနစ်ကို ဆန့်ကျင်တဲ့ သိပ္ပံကို လုပ်ဖို့” စာရေးခဲ့တယ်။ ကျွန်တော့်အမြင်မှာ ဒါက မနုဿဗေဒနဲ့လည်း သက်ဆိုင်နေတယ်။
“အပေးအယူပြုခြင်းဟာ မိမိရဲ့ ဘောင်းဘီကျွတ်နေတဲ့ အချိန်မှာ လူမြင်သွားတာမျိုး (အရှက်ရသွားလို့ ပြန်ဖာတာမျိုး) ကို ပြောတာမဟုတ်ဘူး။ အပေးအယူပြုတယ်ဆိုတာ အမှားတစ်ခုခု ဒါမှမဟုတ် ရှုံးနိမ့်မှုတစ်ခုခုကို ပြောတာ မဟုတ်ဘူး။ အပေးအယူပြုတာက ကပြောင်းကပြန်တွေ ဖြစ်နေတဲ့ လောကကြီးမှာ တက်ကြွလှုပ်ရှားမှုတွေ ပေါ်ပေါက်လာစေတဲ့ အခြေအနေကို ပြောတာ ဖြစ်တယ်။” (Liboiron၂၀၂၁: ၁၃၄)
Ahmed (၂၀၁၇) ရဲ့ စာတွေဘက်ကို ပြန်လှည့်ရရင် ဒီအချက်ရဲ့ ဆိုလိုချက်က အဖုအထစ်တွေ၊ ပက်ကြားအက်တွေ၊ ရှေ့နောက်မညီမှုတွေကို ပျောက်သွားအောင် တိုက်စားလိုက်ဖို့ ပြောတာမဟုတ်ဘဲ သူတို့တွေကို အာရုံစိုက်ဖို့ ပြောချင်တာ ဖြစ်တယ်။
ကျွန်တော်တို့ကိုယ်ကို ကျွန်တော်တို့ စာရေးရတဲ့ အကြောင်းရင်းတွေ၊ ဘယ်သူတွေကို ကိုးကားပြီး ဘာကြောင့် သူတို့ကို ကိုးကားတာလဲဆိုတဲ့ မေးခွန်းတွေ၊ ဘာတွေနဲ့ ဘယ်သူတွေကို လမ်းတစ်လျှောက်မှာ လွှတ်ချဖို့ ဝန်မလေးဘူးလဲဆိုတာတွေကို ပြန်မေးခွန်းထုတ်ကြည့်ရမယ်။
ကောင်းမွန်တဲ့ ပတ်သက်ဆက်နွယ်မှုတွေကို တည်ဆောက်ဖို့ ကြိုးစားရင်းပဲ တချို့သော ပတ်သက်ဆက်နွယ်မှုတွေဟာ ပျက်စီးနေတယ်၊ ဖျက်စီးရဖို့ အကြောင်းဖန်နေတယ်ဆိုတာကို သတိမူလာရမယ်။
ကျွန်တော်တို့ရဲ့ သုတေသနတွေဟာ နာမည်ကြီးတွေနဲ့ ချုပ်လုပ်ထားဖို့ မလိုဘဲ မတရားမှုတွေကို တော်လှန်ရင်း အတွေးအခေါ်တွေကို မျှဝေရင်း အချင်းချင်း ဘယ်လို ချိတ်ဆက်ထားကြမလဲ?
အတ္တကို ရှေ့တန်းတင်ပြီး မိမိသာ ပထမဖြစ်သည်၊ မိမိကို လူသိဖို့ လိုသည်ဆိုတာထက် မိမိခန္ဓာဖြစ်တည်မှုကို အခြေခံတဲ့ စာရေးမှုတွေကို လေ့လာလို့ ရပါတယ်။
“သိမှုတိုင်းသာ တစ်ဝက်ပဲရှိတယ်ဆိုတာကို သတိမထားမိတာဟာ မိမိပတ်ဝန်းကျင်က အခြေအနေတစ်ရပ်ကို ခန့်မှန်းနိူင်စွမ်း မရှိတဲ့ အတ္တကြီးတဲ့သူတစ်ယောက်ရဲ့ အမှတ်အသားပဲ ဖြစ်တယ်။ တစ်စုံတစ်ယောက်ရဲ့ အိမ်က ပစ္စည်းဥစ္စာတစ်ခုကို မိမိကိုယ်ပိုင်ပစ္စည်းသဖွယ်၊ အများသူငှာပိုင်ဆိုင်တဲ့ သိမှုတွေကို မိမိနာမည်တပ်ပြီး ကြွေးကြော်တဲ့ အာဏာကို ပြသခြင်းပဲ ဖြစ်တယ်။ သူတစ်ပါးကို မမြင်နိူင်တဲ့၊ မကိုးကားနိူင်တဲ့ (သို့) အသိအမှတ်မပြုနိူင်တဲ့ အခွင့်ထူးခံစားမှုတစ်ခုပဲ။” (Liboiron ၂၀၂၁)
၄) စာသင်ခန်း
ကျောင်းသားကျောင်းသူတိုင်းဟာ မနုဿဗေဒနောက်ခံက (သို့) လူဖြူအကယ်ဒါးမီးယားရပ်ဝန်းတစ်ခုက လာတယ်လို့ ကျွန်တော်တို့ ယူဆလို့ မရပါဘူး။ အဲ့ဒီအခြေအနေတွေကိုလည်း စိန်ခေါ် ပြီး နည်းလမ်း အမျိုးမျိုးနဲ့ စာသင်ရပါမယ်။
နည်းလမ်းအမျိုးမျိုးနဲ့ စာသင်တယ်ဆိုတာ (“အသိပညာရှင် ထိုင်ခုံ” ကနေ သင်တာကို ပြောတာ မဟုတ်ဘူး – ဒီအကြောင်းကို ကျွန်တော့်ကို သင်ပေးခဲ့တဲ့ Lee Maracle ကို ကျေးဇူးတင်ပါတယ်) သင်ရိုးညွှန်းတမ်းတွေကို ပြောင်းလဲတာ၊ လူဖြူမဟုတ်တဲ့သူတွေရဲ့ စာတွေ (သို့) အင်ဒီးဂျနင့်ပညာရှင်တွေရဲ့ စာတွေကို သင်တာတင်မက စာဖတ်တာကို နည်းလမ်းအမျိုးမျိုးနဲ့ လုပ်တာပဲ (Liboiron ၂၀၁၉)။
ပုဂ္ဂိုလ်ရေးအရ ကျွန်တော်ကတော့ အောက်ပါ နည်းလမ်းနှစ်မျိုးကို ကျင့်သုံးတယ်။
၁) “ကိုယ့်ရဲ့ ဘာသာရပ်ရဲ့ ကိုလိုနီသမိုင်းကြောင်း အခြေအမြစ်တွေရယ်၊ ဆက်လက်တည်ရှိနေတဲ့ ကိုလိုနီဆန်တဲ့ စနစ်တွေရယ်ကို လေ့လာပြီး သင်ကြားတာကနေ စလို့ ရတယ်” (Liboiron ၂၀၁၉)။
၂) “တကယ်လို့ ကျွန်တော်တို့ ကိုယ့်ကိုယ်ကို အပြင်ဘက်ကနေ ထွက်ပြီး မိမိကိုယ်ကို သိရှိထားမှုပုံတွေကနေ ပြန်ခွာချဖို့၊ အဲ့ဒီသိမှုတွေကို ပြန်လှုပ်ခတ်ဖို့၊ အဲ့လိုကနေ တဆင့် မိမိကိုယ်ကို အတွေးအခေါ်ပိုင်းအရရော ပညာရှင်ရပ်ဝန်းအတွင်း အပြင်မှာ တည်ရှိနေတဲ့ လွတ်လပ် ကျယ်ပြန့်တဲ့ ပုံပြင်တွေ ရှိနေတဲ့ အများနဲ့ ပူးပေါင်းလုပ်ကိုင်နိူင်တဲ့ လူတစ်ယောက်အဖြစ်ပါ ပြန်လည်ရှာဖွေကြည့်ကြမယ်ဆိုရင်ရော?” (McKittrick ၂၀၂၀: ၁၆)
ကျောင်းသားကျောင်းသူတွေကို စာသင်တာ နဂိုသိမှုတွေကနေ ပြန်ခွာချတာတွေကြောင့် သက်တောင့်သက်သာ ရှိချင်မှ ရှိပါမယ်။ ဒီလိုလုပ်တာကလည်း “ပါဝင်တယ်” ဆိုတာထက်ပိုပြီး ကျွန်တော်တို့ရဲ့ သင်ကြားလေ့လာမှုရပ်ဝန်းတွေထဲမှာ ရှိနေပြီးသားဖြစ်တဲ့ မတူညီနေတဲ့ ပါဝါတွေရဲ့ အစွန်းတွေကို ပြန်စဥ်းစားတာပါပဲ (ဒီအချက်ကို ထောက်ပြတဲ့ Max ကိုကျေးဇူးတင်ပါတယ်)။
တစ်ခါတစ်လေ ကျွန်တော်တို့လို စာသင်နေတဲ့သူတွေက အမှားတွေ လုပ်မိတာလည်း ရှိပါတယ်။ အဲ့ဒီအမှားတွေကြောင့် ကျောင်းသားကျောင်းသူတွေပဲ ခံစားရပါတယ်။ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ အမှားတွေကို အသိအမှတ်ပြုခြင်းဖြင့် ပျက်စီးသွားတဲ့ အရာတွေကို တောင်းပန်ပြီး ပြန်ပြင်ဆင်ကြရမယ်။
ဘွဲ့လွန်အတန်းတစ်တန်းမှာ ကျွန်တော် လူတိုင်းရဲ့ နာမ်စားတွေကို မေးတာကို သွားသတိရမိတယ်။
ဒါက အဲ့အချိန်တုန်းက ကျွန်တော်အတွက် အလေ့အကျင့်အသစ်တစ်ခုဖြစ်ပြီး နောက်တစ်တန်းမှာ ကျောင်းသားကျောင်းသူတစ်ယောက်ကို ကျွန်တော် နာမ်စား မှားခေါ်ခဲ့မိတယ်။
သူက ကျွန်တော်ကို ပြန်ပြင်ခဲ့တယ်။ ဟုတ်ပါတယ် ကျွန်တော် ရှက်သွားတယ်။ ဒါပေမဲ့ ကျွန်တော့် ကျောင်းသားကျောင်းသူရဲ့ ပြန်ပြင်ပေးမှုကို ကျေးဇူးတင်ခဲ့တယ်။ ဒီလိုအမှားမျိုး ထပ်မလုပ်မိအောင် ကျွန်တော် ကတိပေးပြီး တောင်းပန်ခဲ့တယ်။
၅) စိန်ခေါ်ချက်များ
မတူညီတဲ့ ပါဝါရရှိနေမှုတွေကို ဘယ်လို စိန်ခေါ်ကြမလဲ?
ရှေ့ကို ဆက်ဖို့ နည်းလမ်းအားလုံးက အားလုံးလုပ်လို့ရတဲ့ အလုပ် မဟုတ်ဘူးဆိုတာ ကျွန်တော် သဘောပေါက်ပါတယ်။
ရုန်းကန်မှုတွေဟာ “တုံးနေတဲ့ ကရိယာ” တွေဆိုတာလည်း ကျွန်တော် အသိအမှတ်ပြုပါတယ်။ရုန်းကန်မှုတွေက စိုးမိုးမှုသဘောတရား (hegemony) တွေကို ပြန်တွန်းကောင်းတွန်းနေတဲ့ လုပ်ရပ်တွေဖြစ်ပြီး တကယ့် လူမှုအပြောင်းအလဲတွေကို ဖြစ်စေတဲ့ အခွင့်အလမ်း ပေးချင်မှ ပေးမယ်ဆိုတာ ကျွန်တော် နားလည်ပါတယ် (Tuhiwai Smith ၂၀၁၂)။
ဒါပေမဲ့ ရုန်းကန်မှုရှုထောင့်ကနေ စကြည့်တာကလည်း အရေးကြီးပါတယ်။
Tenure ရထားပြီးသား (တက္ကသိုလ်တွေက အလုပ်ဖြုတ်လို့ မရတော့တဲ့) ပါမောက္ခတွေအနေနဲ့ ကျွန်တော်တို့ သိတဲ့ အက်သနိုဂရပ်ဖီ (လူမျိုးစု ဦးစားပေးလေ့လာရေး) ကို ငြင်းဆန်နိူင်ပါတယ်။ ဒါကလည်း အားလုံးပါဝင်လာနိူင်မယ်ဆိုတဲ့ အတုအယောင် ကတိတွေကို ငြင်းဆိုတာပါပဲ (Simpson ၂၀၁၁၊ Tuck နဲ့ Yang ၂၀၁၄၊ Grande ၂၀၁၅)။
ကျွန်တော်တို့ လုပ်သင့်တာတွေက ပေါင်းသင်းဆက်ဆံမှုတွေကို ပြန်စဥ်းစားတာ၊ မေးခွန်းတွေကို ပြန်မေးခွန်းထုတ်တာ၊ အခြေချကိုလိုနီစနစ်တွေ (သို့) အမေရိကန် အင်ပိုင်ယာစနစ်ထဲကို ပြန်မဝင်သွားအောင် အတူတကွ လက်တွဲလုပ်ဆောင်မှုအသစ်တွေကို ကြံဆကြည့်ကြဖို့ နေရာရပ်ဝန်းအသစ်တစ်ခုကို တည်ဆောက်ကြဖို့ပါပဲ။
မနုဿဗေဒရဲ့ ကိုလိုနီသဘောတရားတွေကို ချွတ်ချဖို့ ဖြစ်နိူင်ချေရှိမရှိဆိုတာနဲ့ ပတ်သက်ပြီး ကျွန်တော် စာဖတ်သူကို အောက်ပါ မေးခွန်းတွေကို ဆက်စဥ်းစားစေချင်ပါတယ်။
-
“ကိုလိုနီသဘောတရားတွေကို ချွတ်ချ” ဆိုတာ ဘာကို ဆိုလိုတာလဲ? အဲ့ဒီလိုလုပ်ဖို့ အတွက် ကျွန်တော်တို့ဘယ်လောက်ထိ စတေးချင်ကြသလဲ?
-
မနုဿဗေဒရဲ့ လူမျိုးရေးရော ဂျန်ဒါအရပါ ကိုလိုနီနဲ့ အီလစ်ဆန်နေတဲ့ သဘောတရားတွေ ပြန်လည်ထုတ်လုပ်မှုကနေ ရပ်တန့်ဖို့က ကျွန်တော်တို့ရဲ့ ဖတ်စာတွေ ပြောင်းလိုက်တာနဲ့ ဖြစ်နိူင်မလား?
-
ကိုလိုနီသဘောတရားတွေကို ချွတ်ချဖို့ တွေးရင်း ကျွန်တော်တို့က “လွှမ်းမိုးမှု စနစ်တွေကို ဆန့်ကျင့်တဲ့ အလုပ်တွေ” လုပ်နေတာလား? ကျွန်တော်တို့တွေ အကုန်လုံးက “လူမျိုးရေး၊ လိင်ပိုင်းဆိုင်ရာ၊ လူတန်းစားဖိနှိပ်မှု ပြဿနာတွေကနေ ရုန်းကန်ဖို့ အတူတူ ကတိကဝတ်ပြုထားကြသလား” (hooks ၂၀၁၅: ၉၆)?
ပုံ – Girish Daswani ရိုက်ကူးခဲ့သော Egerton Ryerson, X တက္ကသိုလ်မှ ဖြိုဖျက်ချခံထားရသော ကျောက်တိုင်တစ်ခု
ဘာသာပြန်မှတ်ချက်များ
၁) မနုဿဗေဒသည် လေ့လာသူနှင့် မတူညီသော “တခြားတစ်ပါး” (Other) ကို လေ့လာသော ဘာသာရပ်တစ်ခု ဖြစ်သည်။ ကိုလိုနီစနစ်ကာလအတွင်း ကိုလိုနီပြုရန်အတွက် ကိုလိုနီအင်ပိုင်ယာများ၏ ကျူးကျော်မှုလွယ်ကူရန် ထောက်အပံ့ပေးခဲ့သော ဘာသာရပ်တစ်ခု ဖြစ်သည်။ ထိုကြောင့် မနုဿဗေဒပညာရှင်တော်တော်များများသည် လူဖြူ ယောင်္ကျားများသာ များခဲ့သည်။ ၄င်းတို့သည် ကိုလိုနီပြုခံနေရာများတွင် နှစ်ရှည်လများ နေထိုင်ကာ ထိုလူမျိုးစုတို့၏ ဘာသာစကား၊ ရိုးရာဓလေ့များကို လေ့လာကာ အင်ပိုင်ယာကို ပြန်အကြောင်းပြန်သည့်အလုပ်ကို လုပ်ခဲ့ကြသည်။ လက်ရှိတွင် လူဖြူယောင်္ကျားများမှမက လူဖြူ မိန်းမများ၊ ကိုလိုနီပြုခံရသူများပါ မနုဿဗေဒပညာရှင်ဖြစ်လာကြသည်။ မြန်မာပြည်ရှိ မနုဿဗေဒဘာသာရပ်နှင့် နည်းလမ်းများသည် ကိုလိုနီ မနုဿဗေဒ၏ အကြွင်းအကျန်များကို ပြန်မြုံထားဆဲဖြစ်သည်။ ဥပမာ – ဗမာလူမျိုးများသည် “တိုင်းရင်းသား” (ဒီနေရာတွင် အင်ဒီးဂျနင့်လူမျိုးများဖြစ်သည့်) လူမျိုးစုများကို ကိုလိုနီဆန်ဆန် လူဖြူသဘောတရားများကို ပြန်မြုံပြီး “တခြားတစ်ပါး” အနေအဖြစ် ကြည့်ရှုလေ့လာသည့် မနုဿဗေဒအဆင့်မှပဲ ရှိနေသေးသည်။ ထိုကြောင့်လည်း မူရင်းစာရေးသူ အာဘော်ထုတ်ခဲ့သလို လူဖြူသဘောတရားသည် အခုကာလတွင် လူဖြူမှမဟုတ် လူဖြူမဟုတ်သူများပါ ပြန်မြုံလို့ရသော ကိုလိုနီသဘောတရားတစ်ခု ဖြစ်သည်။ တစ်ချိန်တည်းမှာပဲ ဖိနှိပ်ခံရသူတစ်ဦးက ၄င်း၏ ဖိနှိပ်ခံလူမျိုးစုကို ပြန်လေ့လာရန် ကြိုးပမ်းသောအခါတွင်လည်း ၄င်း၏ လူမျိုးစုကိုယ်တိုင်ကိုက အထင်မကြီးခြင်း၊ “နင်ဟာ စာတတ်ပေတတ်ကပညာရှင်ကြီးပါပဲ” ဟု အပေါ်ယံသာ သတ်မှတ်ခံရတာမျိုး ရှိတတ်သည်။ အမှန်တကယ်တွင် ဖိနှိပ်ခံသူများသည် မိမိတို့၏ လူမျိုးများ၏ ရိုးရာဓလေ့ထုံးစံများ၊ မနုဿဗေဒကို ပို၍တောင် အချိန်စိုက်လေ့လာသင့်သည်။ ထိုလေ့လာမှုများသည်လည်း ကိုလိုနီဆန်သော မနုဿဗေဒလေ့လာမှုများကိုသာ ပြန်ထုတ်လုပ်လေ့လာတာမျိုး မဖြစ်သင့်ဘဲ နည်းလမ်းအသစ်၊ ပုံရိပ်ဖော်မြင်ယောင်မှုအသစ်များကို စဥ်းစားတွေးခေါ် ပြုကျင့်သင့်သည်။ ဤသို့မဟုတ်ပါက လူဖြူမဟုတ်သိတိုင်အောင် ထိုမနုဿဗေဒသည် ကိုလိုနီဆန်၊ လူဖြူသဘောတရားဆန်သော မနုဿဗေဒသာ ဖြစ်နေလိမ့်မည်။
၂) Egerton Ryerson သည် ကနေဒါနိူင်ငံရှိ အင်ဒီးဂျနင့်လူမျိုးစုများကို ကနေဒါလူဖြူနေထိုင်မှုပုံစံသို့ အတင်းသွတ်သွင်းသော ကိုလိုနီ အခြေချနေထိုင်သူ ကနေဒါလူဖြူတစ်ယောက်ဖြစ်ပြီး Egerton Ryerson တက္ကသိုလ်သည် ၄င်းတည်ထောင်ခဲ့သော လူဖြူနေထိုင်မှုပုံစံသို့ သွတ်သွင်းသော တက္ကသိုလ်စနစ်၏ ပင်မတက္ကသိုလ်တစ်ခုဖြစ်သည်။ ၂၀၂၁ ခုနှစ်ကစပြီး တက္ကသိုလ်ရှိ အင်ဒီးဂျနင့်ကျောင်းသားကျောင်းသူများ၊ ဆရာ/မများက ဦးဆောင်သော “အဝါရောင်ခေါင်း” အဖွဲ့က တက္ကသိုလ်ကို ၄င်း၏ နာမည်မှ မပြောင်းလဲမချင်း X တက္ကသိုလ်ဟုသာ အမည်တွင်စေရမည်ဟု ကြွေးကြော်ကာ တက္ကသိုလ်ပရိဝဏ်တစ်ဝိုက်ရှိ လူဖြူရုပ်ထုများကို ဖျက်ဆီးဖြိုဖျက်ခြင်းများကို ပြုလုပ်ခဲ့ကြသည်။ အသေးစိတ်များကို “အဝါရောင်ခေါင်း” အိတ်ဖွင့်ပေးစာတွင် ဖတ်ပါ။
၃) အထူးသတိပြုသင့်သည်က ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်းသည် တစ်မျိုးတည်းသာ ရှိသည်မဟုတ်ဆိုသည့် စာရေးသူ၏ အာဘော်ဖြစ်သည်။ တောင်အမေရိကတိုက်မှ အခြေချကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချရန် လှုပ်ရှားမှုများသည် (ဒီနေရာမှာတော့ Tuck နဲ့ Yang ၏စာသည် အလွန်အရေးကြီးလှသည်) ကျွန်မတို့ မြန်မာပြည်လို ဗြိတိသျှအခြေချမှု မရှိနေသော၊ သို့ပေမဲ့ ပြည်တွင်းရေး လူမျိုးကြီး လက်ဝါးကြီးအုပ် ကိုလိုနီပြုကျင့်မှုများ (internal colonization)နှင့် ချွတ်ချရမည့် ပုံစံချင်း၊ နည်းလမ်းချင်း တစ်သွေးမတိမ်းတည်း တူညီနေမည် မဟုတ်ပေ။ ထို့အတူ ကျွန်မတို့ မြန်မာပြည်တွင် အတွင်းရေး ကိုလိုနီပြုကျင့်မှုသာမက အနောက်လူဖြူနိူင်ငံများ၏ ယဥ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ၊ လူ့နေထိုင်မှုသဘောသဘာဝဆိုင်ရာ ကိုလိုနီပြုကျင့်မှုများ၊ အင်ပိုင်ယာစနစ်များ (cultural imperialism) ကိုပါ မည်သို့တော်လှန် ချွတ်ချကြမလဲဆိုသည်ကိုပါ စဥ်းစားအဖြေထုတ်ရမည် ဖြစ်သည်။ ယဥ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ၊ လူ့နေထိုင်မှုသဘောသဘာဝဆိုင်ရာ ကိုလိုနီပြုကျင့်မှုများ၊ အင်ပိုင်ယာစနစ်များ ဆိုသည်မှာ အနောက်နိူင်ငံထုတ် ပစ္စည်း၊ အဝတ်အစား၊ နေပုံထိုင်ပုံ၊ လူ အစရှိသည်တို့ကိုမှ အထင်ကြီးအောင် လက်နက်မပါဘဲ အနုနည်းနှင့် လွှမ်းမိုးထားခြင်းကို ဆိုလိုသည်။ ဤလွှမ်းမိုးများသည်လည်း အနောက်မဟုတ်သော စီးပွားရေးအရ အင်အားကြီး နိူင်ငံများမှ လွှမ်းမိုးများလည်း ပါဝင်ကောင်း ပါဝင်နေနိူင်သည်။ ဥပမာ – ကိုးရီးယားနိူင်ငံထုတ် အလှပြင်ပစ္စည်းများ၊ ရုပ်ရှင်ဇာတ်လမ်းတွဲများ၏ အရှေ့တောင်အာရှတစ်ဝိုက် လွှမ်းမိုးမှုများ။ မြန်မာပြည်လို နိူင်ငံတွင်းမှာ အနောက်လူဖြူနိူင်ငံများ၏ သမိုင်းက ကိုလိုနီပြုကျင့်မှုများ၊ လက်ရှိ ယဥ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ၊ လူ့နေထိုင်မှုသဘောသဘာဝဆိုင်ရာ ကိုလိုနီပြုကျင့်မှုများ၊ အင်ပိုင်ယာစနစ်များ၊ အာရှ စီးပွားရေး အင်အားကြီးနိူင်ငံများ၏ လွှမ်းမိုးမှုများအပြင် ပြည်တွင်းရေး လူမျိုးစုအချင်းချင်း ပြန်လက်ဝါးကြီးအုပ် ဖိနှိပ်သော ကိုလိုနီစနစ်များ ပေါင်းစုံရှိနေသည်ဖြစ်သောကြောင့် ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်းသည် မြန်မာပြည်အတွက်သာဆိုလျှင် နည်းလမ်း တစ်မျိုးတည်း ရှိနေမည် မဟုတ်သည်ကို သတိချပ်ကြရမည်။
၄) မြန်မာပညာရှင်နှင့် အရွေ့ကို ဦးတည်လှုပ်ရှားသူ အသိုင်းအဝိုင်းအနေဖြင့် ကိုလိုနီစနစ်ကို ခေါင်းစဥ်တပ်လှုပ်ရှားရာမှ ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချပုံ တစ်မျိုးတည်းကိုသာ ဦးစားမပေးမိဖို့ လိုအပ်သည်။ ဥပမာ – အနောက်နိူင်ငံများတွင် စာသင်ကြားလာသော၊ အချိတ်အဆက်ရှိသော၊ အနောက်၏ အလှူငွေ မတင်မှုများအောက်မှ လှုပ်ရှားနေကြရသော ပြည်တွင်းကိုလိုနီစနစ် ချွတ်ချမှု အဖွဲ့အစည်း လုပ်ငန်းများသည် ၄င်းတို့ကို ပိုက်ဆံငွေ မတင်ထားသော၊ ပညာသင်ကြားပေးလိုက်သော အနောက်အစိုးရအဖွဲ့အစည်းများ၊ လူမှုဖုံလှုံရေးအဖွဲ့များ၊ တက္ကသိုလ်ကျောင်းများ၊ အင်စတီကျူးရှင်းများကိုလည်း ပြန်လည်မေးခွန်းထုတ်နိူင်ရမည်၊ ထုတ်သင့်သည်။ ကင်ညာ မနုဿဗေဒပညာရှင် Francis Nyamnjob ရေးခဲ့သလို အနောက်ကထုတ်လုပ် သင်ကြားပေးလိုက်သော ပညာများသည် သူတို့ကို ပြန်မေးခွန်းမထုတ်နိူင်အောင်သာ၊ သူတို့ကို အတုယူတတ်ရန်သာ သင်ကြားပေးလိုက်ကြောင်း သတိမူရန် လိုအပ်သည်။ ဤနေရာတွင်လည်း ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုး အမေရိကန်သမိုင်းပညာရှင် Vincente Rafael ကလည်း အမေရိကန်၏ ကိုလိုနီကျွန်ပြုမှုကို ခံခဲ့ရသော ဖိလစ်ပိုင်သမိုင်းကြောင်းကို ပြန်ကောက်ရာတွင် သုံးသပ်ခဲ့ပြီး ဖြစ်သည်။ Rafael က အမေရိကန်သည် ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးများသည် ၄င်းတို့ဘာသာ တီထွင်စဥ်းစားနိူင်မှု ဘာမျှမရှိ၊ အတုသာယူတတ်သည်လို့ ထင်ခဲ့ကြပြီး ၄င်းတို့၏ အချင်းချင်းကြားက ပဍိပက္ခတွေကို ဖြေရှင်းပေးရန် သူတို့က ဝင်ရောက်ကူညီမှ ရမည်ဆို၍ သူတို့၏ ကိုလိုနီပြုမှု၊ စစ်ပညာသင်ကြားမှုတို့ကို ဆင်ခြေပေးခဲ့ကြသည်။
၅) Tuck နဲ့ Yang ရေးသားခဲ့သော ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်းသည် အမေရိကန်နိူင်ငံနှင့် ကနေဒါနိူင်ငံတို့မှ လူဖြူအခြေချမှုကြောင့် မြေယာနေရာ ပျောက်ပျက်ရသော အင်ဒီးဂျနင့်လူမျိုးစုများအတွက် အဓိက ဖြစ်သည်။ မြန်မာပြည်အတွက်တော့ အင်ဒီးဂျနင့်ဆိုသည့်စကားလုံးသည် မူရင်းက မြေယာတစ်နေရာနှင့် နီးစပ်သောသူ၊ ထိုနေရာတွင် ပေါက်ဖွားနေထိုင်သူဟု အဓိပ္ပါယ်ပေါက်သော်လည်း ရှုပ်ထွေးလှသော စကားလုံးတစ်လုံး ဖြစ်သည်။ မြန်မာလို “တိုင်းရင်းသား” ဟု သုံးပါက ဗမာများနှင့် မတူသော ထွေထွေထူးထူး သတ်မှတ်ခံထားရသော လူများဟု အဓိပ္ပါယ်ပေါက်လေ့ရှိသည်။ ဗမာများသည် မြန်မာပြည်အလယ်ပိုင်းနှင့် အချို့နေရာများတွင် ပေါက်ဖွားနေထိုင်သော အင်ဒီးဂျနင့်များလို ကောက်ယူလို့ ရသည်။ သို့ပေသိ မြန်မာပြည်တွင်းက အတွင်းရေး ကိုလိုနီပြုကျင့်မှုသည် အင်ဒီးဂျနင့်လူမျိုးစုအချင်းချင်းက ပြန်လည် လက်ဝါးကြီးအုပ်နေသောကြောင့် ဖြစ်နေသော ကိုလိုနီပြုကျင့်မှုများ၊ ယဥ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ၊ လူ့နေထိုင်မှုသဘောသဘာဝဆိုင်ရာ ကိုလိုနီပြုကျင့်မှုများ၊ အင်ပိုင်ယာစနစ်များ ဖြစ်နေသည်ကို မျက်နှာလွှဲ ခဲပစ်လုပ်လို့ မရပေ။ ထိုကြောင့် မြန်မာပြည်အတွက် ကိုလိုနီစနစ်များကို ချွတ်ချခြင်းသည် အနောက်လူဖြူဝါဒအပြင် အခြားသော ကိုလိုနီပြုကျင့်မှုအလွှာမျိုးစုံကို စဥ်းစားရမည် ဖြစ်သည်။ သရဖီသန်းရေးသားသော “ကမ္ဘာ့ဧရိယာဆိုင်ရာ လေ့လာသော ဘာသာရပ်များကို ကိုလိုနီစနစ်က ဘာလို့ ချွတ်ချသင့်သလဲ” ဆောင်းပါးထဲမှ အနောက်ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချရန် မြန်မာများ၏ လက်ဖက်စားခြင်း၊ ထမင်းစားခြင်းကို ပြန်စဥ်းစားရမည်ဆိုသည့်အာဘော်သည် လက်ဖက်ဆိုသည်မှာ မည်သူက မည်သူ့အတွက် မြန်မာပြည်တွင်းထဲမှာ စိုက်ပေးရသလဲ၊ ထုတ်လုပ်ပေးရသလဲဆိုသည်ကိုမှ တွဲစဥ်းစားမှသာ မြန်မာပြည်နှင့် သက်ဆိုင်သော ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချခြင်း၏ အဖြေထွက်မည့် အကြောင်းအရာတစ်ခု ဖြစ်သည်။ မြန်မာပြည်က ဖြစ်နေသောကြောင့် ကျွန်မတို့ ကချင်ထမီဝတ်ခြင်း၊ လက်ဖက်စားခြင်း၊ ဗမာစကားပြောခြင်းသည် အနောက်လူဖြူကိုလိုနီစနစ်ကိုတော့ ချွတ်ချရာရောက်ကောင်းရောက်ပေမဲ့ မြန်မာပြည်တွင်းထဲက ကိုလိုနီပြုကျင့်မှုများကို ချွတ်ချရာရော ရောက်သလား ပြန်စဥ်းစားရမည် ဖြစ်သည်။ ဤနေရာတွင် မြန်မာအင်္ကျီထမီ ပြန်ဝတ်တိုင်း၊ ငပိရည်စားတိုင်း၊ ဗမာစကားပြောတိုင်း ကိုလိုနီစနစ်ကို ချွတ်ချသည်ဟု ကောက်ယူဖို့ရာ ခက်ခဲလှပေသည်။ လူမျိုးစုများကြားက ပေါင်းသင်းရောယှက်နေသော အနေအထားများအရ ယခုနောက်ပိုင်း ပေါ်ထွက်လာသော လူမျိုးသွေးနှော သီအိုရီများ (Mixed race theories) ကိုလည်း မြန်မာပြည်အနေအထားတွင် စတင် စဥ်းစားလာသင့်သည်ဟု ကျွန်မ မြင်မိသည်။
၆) စာဖတ်သူကို သတိမူစေချင်သည်မှာ မူရင်းစာရေးသူ၏ “နက်နဲတဲ့ ဖော်ပြခြင်း” နှင့် “နက်နဲတဲ့ လုပ်ဆောင်ခြင်း” ကြားက မတူညီမှုတွေကိုပဲ ထောက်ပြထားချက်တွေပဲဖြစ်သည်။ ပညာထုတ်လုပ်မှုရပ်ဝန်းမှာ “နက်နဲတဲ့ ဖော်ပြခြင်း” တွေကသာ ဖော်ဖော်သီသီ ပေါများနေလေ့ ရှိပြီး တကယ်တမ်း “နက်နဲတဲ့ လုပ်ဆောင်မှု”တွေနေရာမှာ လှစ်ဟင်းနေတတ်သည်။ ဥပမာ – လူမျိုးရေးပြဿနာ (သို့) ဂျန်ဒါပြဿနာများကို ကြည့်မည်ဆိုပါက ထိုပြဿနာများကို နက်နက်နဲနဲ ဖော်ပြကြသည်။ မနုဿဗေဒတွင် လူမျိုး (race) ဆိုသည်မှာ လူသားတွေကသာ တီထွင်ထားတဲ့ အရာတစ်ခု ဖြစ်သည်ဟု နက်နက်နဲနဲ သဘောပေါက်လက်ခံထားကြပြီးသား ဖြစ်သော်လည်း လက်တွေ့ လူမျိုးရေးခွဲခြားမှု၊ ဂျန်ဒါခွဲခြားမှု ပြဿနာများသည် မနုဿဗေဒနှင့် ပညာထုတ်လုပ်မှု ရပ်ဝန်းတစ်ခွင်မှာ ဆက်လက်ကျင့်သုံးနေကြဆဲ ဖြစ်သည်။ ပညာထုတ်လုပ်မှု ရပ်ဝန်းဟု ဆိုရာတွင် အကယ်ဒါးမီးယားသာမက တခြားသော ပညာထုတ်လုပ်မှုရပ်ဝန်းတွေမှာပါ ဒီ ပြဿနာတွေ ရှိနေဆဲ ဖြစ်သည်။ နောက်ထပ် ဥပမာတစ်ခုကတော့ ဖီမီနင့်ဇင်ကို ဦးတည်ထားသော ရပ်ဝန်းတစ်ခုသည် ပတ်ဝန်းကျင်မှ ဂျန်ဒါပြဿနာများကို စူးစမ်းလေ့လာဖော်ပြကောင်း ဖော်ပြနေသော်လည်း ရပ်ဝန်း၏ အလုပ်လုပ်ကိုင်ပုံတွေတွင် ဖီမီနင့် တန်ဖိုးများကို လက်ကိုင်မထားပါက နက်နက်နဲနဲဖော်ပြမှုသာ ရှိပြီး နက်နက်နဲနဲ လုပ်ဆောင်မှု မရှိလို့ ယူဆလို့ ရသည်။
၇) ပထမအချက်နှင့် ဆက်စပ်နေသော နောက်တစ်ချက်ကတော့ သုတေသနနှင့် ပညာထုတ်လုပ်မှု လုပ်ငန်းစဥ်တွေမှာ ကျင့်သုံးလေ့ရှိကြတဲ့ နက်နက်နဲနဲ ဖော်ပြချက်တွေသည် ၄င်းတို့ ဖော်ပြနေတဲ့ လူအုပ်စု (လူမျိုးစုတစ်စု၊ ဂျန်ဒါတစ်စု) အစရှိသော လူများကို ဖိနှိပ်ခံလူတန်းစားအနေဖြင့်သာ မြင်ယောင်ဖော်ပြနေသေးသရွေ့ ထို ပညာထုတ်လုပ်မှုများသည် ကိုလိုနီဆန်နေဆဲ ဖြစ်သည်။ ပြန်လည်ကိုးကားရရင် “အုပ်စုတစ်စုကို (“သူတို့ရဲ့ နာကျင်မှုတွေကို ပြောဖို့”) “အသံပေးတယ်” ဆိုတာ လူမျိုးရေးခွဲခြားမှုတွေနဲ့ စနစ်တကျတွေ့ကြုံနေရတဲ့ မတရားမှုတွေရဲ့ အန္တရာယ်တွေကို ရိုးရိုးရှင်းရှင်းလုပ်ပြတာသာ ဖြစ်တဲ့အတွက် မလုံလောက်ဘူး။” ထိုလူအုပ်စုများ၏ ဖိနှိပ်မှုအကြောင်းများကို ဖော်ပြရုံသာမက ထိုသူများကိုလည်း ကိုယ်တိုင်လုပ်ပိုင်ခွင့် ရှိနေသောသူများအဖြစ် ဆက်ဆံရမည်။ တန်းတူညီမျှမရှိမှုတွေကို ထောက်ပြရာကနေ လူအုပ်စုများ၏ ပုံပြင်သွင်ပြင်နှင့် ရိုးရာဓလေ့များကို ၄င်းတို့ ကြုံတွေ့နေရသော ဖိနှိပ်မှုများနှင့်သာ တိုက်ရိုက် မချိတ်ဆက်မိဖို့ အရေးကြီးသည်။ ဥပမာ – လူမည်းများသည် ဘက်ပေါင်းစုံမှ ဖိနှိပ်ခံနေရသောကြောင့် လူမည်းများကို သဘာဝအလျောက် ဖိနှိပ်ခံများသာ ဖြစ်သည်ဟုယူဆခြင်းမျိုး ဖြစ်သည်။ ထိုအစား ဖိနှိပ်ခံနေရသော စနစ်များကြားက လူမည်းများက မည်သို့ မည်ပုံရော မိမိ၏ ကိုယ်ပိုင်လုပ်ပိုင်ခွင့်ကို ဖော်ကျူး လုပ်ဆောင်နေကြသလဲဆိုတာကို သတိပြုသင့်သည်။ ထိုအပြုအမူများသည် ကျွန်မတို့ ပတ်ဝန်းကျင်မှာ လွယ်လင့်တကူ မြင်နေရသော အမူအကျင့်များနှင့် ကွာခြားကောင်း ကွာခြားနေသောကြောင့် ၄င်းတို့ကို ချက်ချင်း သတိမူမိချင်မှ မူမိပေလိမ့်မည်။ သို့သော်လည်း ထိုအရာများကို တန်ဖိုးထား အာရုံစိုက်ခြင်းသည် ကိုလိုနီဆန်သော ပညာထုတ်လုပ်မှုမျိုးမှ ဖယ်ကြဥ်ခြင်းမျိုး ဖြစ်သည်။ ကျွန်မတို့နဲ့ အခွင့်ထူးခံစားမှု ရရှိခြင်း မတူနေသောသူများကို ခဏတာ နေရာပေးခြင်း၊ အသံပေးခွင့် ပေးခြင်းမျိုးထက် ၄င်းတို့နှင့် မိမိကြားက အခွင့်အရေးရပိုင်ခွင့်များ မတူအောင်လုပ်ထားသော စနစ်များကို ထင်သာမြင်သာ ရှိအောင် လှစ်ဟပေးရမည်။
စာညွှန်းအချို့
အမေရိကန် မနုဿဗေဒပညာရှင်များ အစည်းအရုံးမှ လူမျိုး (race) နှင့် ပတ်သက်သော ထုတ်ပြန်ချက်
မူရင်းစာရေးသူ ကိုးကားထားသော သုတေသနပြုလုပ်ရာတွင် ကျင့်ဝတ်ကျကျ ပြုလုပ်ရန် အကြုံပြုချက်များပါဝင်သော CLEAR lab book
၈) ဤအပိုင်းတွင် ထပ်ဆင့်ပွားစဥ်းစားလိုသည်က အတွေးအခေါ်ထုတ်လုပ်မှုရပ်ဝန်းတစ်ခုတွင် မည်သူ့ (သို့) မည်သို့သော အတွေးအခေါ်များကို ကိုးကားလေ့ရှိခြင်းကို စောင့်ကြည့်ခြင်းသည်လည်း နိူင်ငံရေးတစ်ခု ဖြစ်သည် ဆိုသည့် အချက်ပင် ဖြစ်သည်။ ဆိုလိုချင်သည်က ထပ်ခါထပ်ခါ ကိုးကားခြင်းခံရသောသူများသည် မည်သို့သောသူများနည်း။ ၄င်းတို့ကို ဘာကြောင့် ထပ်ခါထပ်ခါ ကိုးကားကြသနည်း။ ၄င်းတို့မှာ ရှိနေသော လူမှုပတ်ဝန်းကျင်မှ လက်သင့်ခံနေသော ပါဝါများသည် ထပ်ခါထပ်ခါ ကိုးကားမှုကို ခံရပြီးသကာလ ၄င်းတို့၏ ပါဝါများလည်း မည်သို့ ထပ်တိုးလာသနည်း။ ထိုမေးခွန်းများကို ကျွန်မ ဆက်စပ်စဥ်းစားမိသည်။ မူရင်းစာရေးသူသည် မနုဿဗေဒနှင့် အဓိကပတ်သက်ပြီး ရေးသားခဲ့သော်လည်း ကိုးကားမှုသည် ပညာရှင်မဟုတ်သည့် ရပ်ဝန်းများမှာတွင် စဥ်းစားသင့်လာသည်ဟု ကျွန်မ မြင်မိသည်။ ဥပမာ – ကျွန်မတို့၏ တော်လှန်ရေး စကားဝိုင်း၊ အသိပညာထုတ်လုပ်မှု ရပ်ဝန်းများတွင် မာ့စ်ဝါဒသည် တွင်တွင်ကျယ်ကျယ် ကိုးကားခံရသော သီအိုရီတစ်ခု ဖြစ်သည်။ အရင်းရှင်စနစ်နှင့် ချိတ်ဆက်ပြီး ဖိနှိပ်မှုများကို ရှင်းပြရာတွင် အလွန်သင့်တော်သော သီအိုရီတစ်ခုလည်း ဖြစ်ပေသည်။ သို့ပေသိ ကျွန်မ ဘဝင်မကျမိသည်တစ်ခုက မာ့စ်၏ လုပ်အားသီအိုရီကို ထပ်ခါထပ်ခါ ကိုးကားလျက် ၄င်းသည်လည်း intersectionality နှင့် တစ်ခါတစ်ရံ ကွာဟနေသော သီအိုရီတစ်ခု ဖြစ်နေသေးသည်ကို မျက်ကွယ်ပြုလိုက်ကြခြင်းကိုပင်။ မည်သို့ကြောင့် မာ့စ်ဝါဒကို ထပ်ခါထပ်ခါ ကိုးကားလျက် လူမည်းပညာရှင်များက ထပ်ဆင့်ပွား စိန်ခေါ် ဖြန့်ကျက်စဥ်းစားခဲ့သော Black Marxist thought လူမည်း မာ့စ်ဝါဒများသည် ချောင်ထိုးထားခံရဆဲ ဖြစ်နေသေးသည်လဲ?
ဤနေရာတွင် ထပ်မံစဥ်းစားမိသည်ကလည်း ကိုးကားသည်ဆိုရုံနှင့် ထိုအတွေးအခေါ်ပညာရှင်၏ အတွေးအခေါ်များကို လေးလေးနက်နက် နှီးနှောဖလှယ်သလားဆိုသည့် မေးခွန်းပင် ဖြစ်သည်။ တစ်ခါတစ်ရံတွင် ကိုးကားရုံသတ်သတ် (သို့) မိမိသည် ဤကဲ့သို့ သီအိုရီများကို သိပါသည်ဆိုသည်ကို လူမှုအရင်းအမြစ် (social capital) တစ်ခုအနေဖြင့် ပြချင်ရွေ့သာ ထိုသူများ၏ နာမည်ကို ရွတ်နေပါသလား? (သို့) ထို ပညာရှင်၏ အတွေးအခေါ်များကို လေးလေးနက်နက် စဥ်းစားချင်သောကြောင့် ၄င်း၏ အတွေးအခေါ်များကို ပြန်လည် ကိုးကားနေသလား? စဥ်းစားသင့်သော မေးခွန်းများ ဖြစ်သည်။
၉) အချက် ၅ တွင် မူရင်းစာရေးသူရေးသားသော စိန်ခေါ်ချက်များသည် tenure ရထားပြီးသား ပါမောက္ခများကို ဦးတည်ထားသည်။ Tenure ဆိုသည်မှာ များသောအားဖြင့် အနောက်နိူင်ငံ တက္ကသိုလ်များတွင် ရှိသော ပါမောက္ခများကို အလုပ်ခန့်သည့် လုပ်ငန်းစဥ်တစ်ခုဖြစ်သည်။ အမေရိကန်နှင့် ကနေဒါနိူင်ငံများတွင် အလုပ်စစဝင်ချင်း ပါမောက္ခတစ်ယောက်သည် လက်ထောက် ပါမောက္ခ (Assistant Professor) ရာထူးမှ စပြီး ၃ နှစ်မှ ၅ နှစ်ထိကြားအတွင်း စာတမ်းများ ထုတ်ပြန်မှု၊ စာသင်ကြားမှုများပေါ် မူတည်ပြီး tenure ကို ၅ နှစ်နောက်ပိုင်းတွင် ရကြလေ့ရှိသည်။ Tenure ရသွားသော ပါမောက္ခများသည် တွဲဘက်ပါမောက္ခ (Associate Professor) ရာထူးကို တိုးမြှင့်ခံရပြီး tenure ရပြီးပါက ထိုပါမောက္ခများကို တက္ကသိုလ်များမှ အလုပ်ဖြုတ်ခွင့် မရှိတော့ပေ။ ဤသို့ tenure စနစ်ကို ထားရှိခြင်းမှ မူရင်းအကြောင်းရင်းက ပညာရှင်များအနေနှင့် အစိုးရ၊ မိမိ၏တက္ကသိုလ် အစရှိသည့် စနစ်များကို လွတ်လပ်စွာ ဝေဖန်ပိုင်ခွင့်ရှိအောင် ပြုလုပ်ထားခြင်း ဖြစ်သည်။ သို့သော်လည်း tenure စနစ်သည် လက်ရှိတွင်လည်း ပြဿနာပေါင်းမြောက်မြားစွာရှိနေသည်။ များသောအားဖြင့် tenure ရလေ့ရှိသော ပါမောက္ခများသည် လူဖြူများသာ ဖြစ်လေ့ရှိနေပြီး လက်ထောက်ပါမောက္ခများအနေနှင့် tenure မရမချင်း မိမိဝေဖန်ချင်သည်များကို လွတ်လပ်စွာ ဝေဖန်ပိုင်ခွင့် မရှိ ဖြစ်နေသည်။ ထိုအပြင် Harvard နှင့် Yale ကဲ့သို့သော ivy league တက္ကသိုလ်များသည် လူဖြူမဟုတ်သော လူမည်း၊ လူညို၊ အင်ဒီးဂျနင့်ပညာရှင်များကို tenure လွယ်လွယ်ကူကူ ပေးလေ့ မရှိသည့် အပြင် ၄င်းတို့အတွက် လွတ်လပ်စွာ တွေးခေါ်နိူင်သော ရပ်ဝန်းတစ်ခုကို မထောက်ပံ့ပေးပေ။
ဤသည်မှာလည်း အထက်က ဆွေးနွေးခဲ့သော ကိုးကားမှုနှင့် ပြန်ချိတ်ဆက်နေသည်။ လူဖြူများကိုသာ tenure ထပ်ခါ ထပ်ခါ ပေးခြင်းဖြင့် ပညာရှင် အသိုင်းအဝိုင်းသည် လူဖြူ ကိုလိုနီဆန်နေဆဲ ဖြစ်သည်။ ထို့အပြင် tenure ရသွားသော လူဖြူမဟုတ်သည့် ပညာရှင်တချို့မှာလည်း မိမိဝမ်းစာအလုပ် ပျောက်ဆုံးမှာ ကြောက်ရွံ့သောကြောင့် ၄င်းတို့ကို ထိန်းချုပ်ထားသော စနစ်ကို ပြန်လည် ချေပကြဖို့ကို လက်လျှော့လိုက်ကြသည်။ သို့မဟုတ် ၄င်းတို့သည် မိမိဝမ်းရေး စိတ်ပူစရာမလိုသောအလုပ်တစ်ခုကို ရရှိသွားပြီ ဖြစ်သောကြောင့် ၄င်းတို့မှာ ပါဝါတစ်ခု ရှိနေသော်လည်း ရုန်းကန်နေရသော အခြားသောသူများ၏ လွတ်မြောက်မှုကို စိတ်မဝင်စားတော့သည်မျိုး ဖြစ်သွားကြသည်။ အကြောင်းရင်း နှစ်မျိုးလုံးသည် ဝမ်းနည်းစရာကောင်းလှပြီး အတွေးအခေါ်ပညာရှင် ရပ်ဝန်းသည်လည်း အရင်းရှင်စနစ်အောက်က အထက်အောက်စနစ်တစ်ခုသာ ပြန်ဖြစ်သွားသည်။ လက်ရှိ အမေရိကန်နိူင်ငံတွင် tenure စနစ်ကို ဖျက်ချရန် လောလောလတ်လတ် ငြင်းခုံမှုများ ဖြစ်ပွားနေသည်။
၁၀) အက်သနိုဂရပ်ဖီ (သို့) လူမျိုးစု ဦးတည်ထား လေ့လာရေးဆိုသည်မှာ မနုဿဗေဒ၏ အဓိက သုတေသနနည်းနာတစ်ခု ဖြစ်သော်လည်း အခြားသော လူမှုသိပ္ပံဘာသာရပ်များနှင့် NGO သုတေသနများတွင် လုပ်ကိုင်လေ့ရှိကြသော ကွင်းဆင်းလေ့လာရေးတစ်ခု ဖြစ်သည်။ လူမျိုးစု ဦးတည်ထားဟု အကြမ်းဖျင်း ဘာသာပြန်ရသော်လည်း တကယ်တမ်းတွင် သုတေသနပညာရှင်နှင့် မတူသော လူအုပ်စုတစ်စုကို ကွင်းဆင်း လေ့လာမှုတိုင်းကို အက်သနိုဂရပ်ဖီဆန်သော သုတေသနများဟု မှတ်ယူ၍ရသည်။ စာရေးသူသည် ဤသုတေသနနည်းနာကို ကိုလိုနီဆန်နေသေးသော သုတေသနနည်းနာ၊ ပါဝင်စေလိုခြင်း (inclusivity) ခေါင်းစဥ်အောက်မှ အတုအယောင် လွတ်မြောက်မှု ကတိတစ်ခုဟု မသိမသာ ထောက်ပြထားသည်။ ကျွန်မသည်လည်း ဤဆိုလိုချက်ကို သဘောတူသည်။ မနုဿဗေဒသည် မိမိနှင့် မတူသော အခြားတစ်ပါး (Other) ကိုလေ့လာသော ဘာသာရပ်တစ်ခု ဖြစ်ပြီး မည်သို့ပင် သုတေသနတွေ လုပ်နေပါစေ၊ မည်သို့ပင် ဖိနှိပ်ခံရသူများ၏ အသံကို သူတို့ကိုယ်စား ဖော်ကျူးပေးနေပါစေ ဤသုတေသန အင်တာဗျူးကွင်းဆင်းမှုမျိုးသည် လွတ်မြောက်ရေးအမှန်ကို ဖော်ကျူးသလား မေးခွန်းထုတ်ရမည်။ မူရင်းစာရေးသူက ဤမေးခွန်းကို အင်ဒီးဂျနင့် မနုဿဗေဒပညာရှင် Audra Simpson ၏ ငြင်းဆိုမှု သီအိုရီနှင့် ချိတ်ဆက်ခဲ့သည်။ ငြင်းဆိုမှု သီအိုရီအကြောင်းကို နောင်စာများတွင် အကျယ်ဖြန့်ဆွေးနွေးသွားရန် ကြံရွယ်ထားသည်။
စာညွှန်းအချို့
၂၀၁၇ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလတွင် လူမည်း ဖီမီနင့် မနုဿဗေဒပညာရှင် ခရစ်စတန် အေ စမစ် စတင်ခဲ့သော “လူမည်းအမျိုးသမီးများကို ကိုးကားပါ” (Cite Black Women) အရွေ့ website
မိုးဟော့ခ်လူမျိုး အင်ဒီးဂျနင့် မနုဿဗေဒပညာရှင် အော်ဒရာ ဆင်ပစွန် ရေးသားခဲ့သော “ငြင်းဆိုမှု” အကြောင်း စာတမ်း
ဖီမီနင့် အတွေးအခေါ် ပညာရှင် ဆာရာအာမက်၏ ကိုးကားမှုအကြောင်း ဆွေးနွေးထားသော “ဖီမီနင့် အချက်များ ပြုလုပ်ခြင်း” (Making Feminist Points) blog post
